به گزارش متادخت، در یادداشت‌های پیرامون نقش مردان در خانواده به ضرورت همراهی و همدلی زن و مرد در کانون خانواده سخن گفتیم. همچنین از ضرورت بازنگری و بازگشت به نقش موثر مردان در تامین امنیت روانی و فیزیکی اعضای خانواده نوشتیم. چراکه خانواده بیش از مسئله اقتصاد باید با هدف رشد و پاسخ به نیاز عاطفی اعضا به یکدیگر شکل بگیرد.
فشار اقتصادی در سال‌های اخیر موجب جدا افتادگی یا دورافتادگی مردان از خانواده شده که این امر مشکلات بسیاری را برای ساختار خانواده ایجاد کرده است. بنابراین یکی از ستون‌های موثر تربیت فرزند، بخش عمده از زمانش را بیرون از محیط خانواده در پی تامین معاش می‌گذراند و عمده حضور ایشان در خانه، زمان استراحت او و سایر اعضا است و بنابراین پدر تلاش می‌کند در این زمان کوتاه در کمترین تنش با اعضا خانواده قرار گیرد.
همچنین عمدتا مادر به تنهایی نقش تربیتی را به دوش می‌کشد و از این رو فرزندان قدرت بالاتری برای تنظیم قانون‌مداری در کنار مادر نمی‌بینند و امکان دارد به راحتی در نوجوانی طغیان کنند. در برخی خانواده‌ها نیز پدر و مادر بالکل تربیت را به ساختارهای فرهنگی و آموزشی برون‌سپاری کرده؛ حال آن‌که نظام ارزشی خانواده‌ها مختص خودشان است و باید مراحل ابتدایی جامعه‌پذیری فرزند توسط خانواده طی شده باشد.
پدر و مادر هر دو در نقش‌های متفاوت باید به عنوان مرجع قدرت در حفظ ارزش‌های خانواده باشند. این نقش در مادر با رسیدگی، محوریت عاطفه و مشاوره به فرزندان خود را نشان می‌دهد و در فرزند دختر وجه الگوبخشی را نیز تکمیل می‌کند. پدر نیز نقش تکیه‌گاه عاطفی، محافظ و مشاور را برای فرزندانش دارد.
در خانواده دینی حمایت در کنار نظارت معنا می‌یابد و پدر نقش نظارتی پررنگ‌تری ایفا می‌کند؛ در برابر فرزند پسر نیز نقش پدر الگوبخشی از وجه مردانگی در آن‌هاست. عمدتا درباره نقش مادر بسیار گفتگو شده است. شاید وقت آن باشد که در کنار مادر به نقش پدر و اهمیت نقش‌آفرینی مردان در تربیت فرزندان بیشتر قلم برانیم.
نقش پدرانگی مردان در قبال فرزندان
والدین در تربیت فرزندان نقش مرئی و نامرئی دارند. در اثرگذاری نامرئی و غیرمستقیم پدر در تعامل با مادر قادر به ایجاد فضای امن و صمیمی برای فرزندان است. فضایی که منجر به احساس امنیت روانی فرزند شده و محیطی گرم و پرمحبت برای آنان می‌سازد تا در این محیط، آموزش‌پذیری بهتر و خودخواسته داشته باشند و در برابر آن مقاومت نکنند. از طرفی احترام و محبت پدر بر مادر، لزوم احترام به مادر را به فرزند می‌آموزد همچنین تعامل محترمانه و متواضعانه مادر با پدر نیز جایگاه اقتدار و اعمال قوانین او را محکم می‌نماید.
ساخت محیط سالم و زیست فرزند در چنین محیطی بخش قابل توجهی از تربیت او را پیش می‌برد و با رغبت به الگوبرداری از والدین اقدام می‌کند. نتیجه برخی پژوهش‌ها در انگلیس نشان می‌دهد تعامل بیشتر پدر با فرزندان، موجب کاهش رفتار ضد اجتماعی و افزایش روابط صمیمانه‌تر با همسالان می‌شود. کولی1 نشان داد که ادراک دختران از خشم و بیگانگی، رابطه مثبتی با مشکلات رفتاری و هیجانی آن‌ها دارد؛ در نهایت شواهد نشان می‌دهد که پدرها تاثیر مهمی بر تحول نوجوان دارند، ولی ماهیت و گستردگی آن روشن نیست.2
نکته مهم دیگر در این زمینه رزق حلالی است که به واسطه پدر به خانه آورده می‌شود و بی‌شک در تربیت فرزند نقش دارد، از این رو احادیث بسیاری بر ضرورت کسب روزی حلال برای خانواده توسط مرد تاکید دارد.
در کنار تربیت پنهان و نامرئی، آموزش مستقیم نیز به عهده والدین است. در روایات آمده است که تربیت فرزند به عهده پدر است چنانچه از پیامبر اکرم نقل شده است که فرمودند: «و امّا حقّ فرزند تو اين است كه بدانى او از توست و در پسند و ناپسند دنياى زودگذر، دنباله‌روى توست و به درستى كه تو در تربيت نيكو و راهنمايى به سوى پروردگارش و يارى‌رسانى او در فرمان‌پذيرى از خداوند نسبت به خويشتن و حقّ فرزندت پرسيده خواهى شد.»3
همچنین امام صادق (ع) کوشش زیاد در تربیت کودک را از حقوق او می‌داند: «حق فرزند بر پدر سه چیز می‌باشد: برای او مادر و نام مناسب انتخاب کند و در تأدیب وتربیت اوکوشش فراوان نماید.»4
بنابراین علی‌رغم شرایط فعلی که نقش پدر صرفا در تامین نیاز اقتصادی مرد خلاصه شده است، نقش پررنگی در تربیت فرزندان بر عهده اوست.
- بیشتر بخوانید: مرد و زنِ همراه، خانواده متعادل
نقش پدر در تربیت پسر
توجه به تفاوت‌های جنسیتی و تربیت پسران متناسب با جنسیتشان یکی از مسائل مهم و مورد توجه جامعه ماست. تفاوت نقش‌ها و مسئولیت‌های زن و مرد باید در تربیت دختر و پسر خود را نشان دهد. البته این به معنای بازتولید تصورات قالبی اشتباه نیست؛ اما در چارچوب اسلام و در قالب آموزه‌های دینی بایستی تفاوت‌ها را اعمال کرد.
بهترین الگو برای پسران، پدران هستند. پسران با دیدن رفتار پدر با دیگران، میزان شجاعت، مسئولیت‌پذیری، تدبیر، نحوه نگرش به رزق و معیشت و… از او الگوگیری می‌کنند. همچنین رفتار پدر با سایر زنان و همسر، متر و معیاری به پسران می‌دهد تا در آینده چه نگرش و رفتاری با زنان داشته باشند. خلاء جدی در حیطه تربیت پسران، عدم حضور پدر در روند تربیت است، بنابراین پسران در تعامل بیش از حد با مادر، رفتار مردانه را به قدر کفایت آموزش نمی‌بینند.
نقش پدران در تربیت دختران
دختران به دلیل عواطف رقیق و روح زندگی‌بخش در تعاملات عاطفی موفق‌ترند و به همین دلیل در تعامل با خانواده از حیث عاطفی و اعتماد به نفس انرژی می‌گیرند. دختران زمانی‌که از پدر خود تعریف می‌شوند و مورد توجه او قرار می‌گیرند، اعتماد به نفس بالایی پیدا می‌کنند و دوره نوجوان و جوانی ایمنی را سپری می‌کنند؛ چراکه محبت مورد نیاز خود را از خانواده به ویژه پدر دریافت می‌کنند.
همچنین پژوهش‌های روانشناختی نشان داده‌اند دخترانی که در خانه مورد حمایت عاطفی پدرانشان قرار می‌گیرند، در ارتباط با جنس مخالف دچار تصمیم‌های سطحی، لحظه‌ای و زودگذر نمی‌شوند و در انتخاب‌های خود کمتر درگیر احساسات و هیجانات آنی می‌شوند5 از طرفی گام‌های محبتی و حمایتی پدر در تربیت دختران، پدر را به مرجع امن و مشاور همیشگی آنان بدل می‌کند که در بزنگاه‌های مهم زندگی مشورت و نظر پدر برای دختران قابل توجه و مهم می‌شود.
تجربه حوادث1401 نشان می‌دهد خانواده یکی از بسترهای مهم حفاظت و رشد فرزندان است که به نقش پررنگ پدران نیاز دارد. پدر با اقتدار و محبت توامان می‌تواند فرزندان را در راه درست هدایت کند به شرط آن‌که حضور پدر در روند تربیتی مستمر باشد نه نقطه‌ای و غیرمتمرکز!
- مطالب مرتبط: الگوی مرد انقلاب اسلامی، همگام با الگوی سوم زن
1- Cooley
2- بررسی نقش پدران، فصلنامه علمی پژوهشی روانشناس کاربردی، سال 5، ش 1، ص 85- 100
3- حرّانی،1402ه.ق ،ترجمه غفاری، ص 269
4- مجلسی،1404ه .ق، ج 75، ص 235
5- در گفتگو با دکتر فریبرز درتاج، رئییس انجمن روانشناسی تربیتی ایران
به قلم زهرا سادات رضوی علوی؛ پژوهشگر مطالعات جنسیت
