به گزارش متادخت ، در ادامه سلسله گفت‌وگوهای قدرِ وحی ویژه ماه رمضان توسط وبسایت دین انلاین، نشستی با موضوع «نگاه زنان مسلمان پیشرو به قرآن» به میزبانی نورا نوری صفت با سخنرانی سیما عوض‌پور پژوهشگر حقوق زنان در قرآن، روز دوشنبه 20 فروردین سال جاری برگزارشد که مشروح سخنان وی در ادامه می‌آید:

سیما عوض پور در ابتدای نشست گفت: برخی آیات قرآن نسبت به جنسیت زن سوال برانگیز است که توسط اندیشمندان زن در مورد آنها مباحث مختلفی مطرح شده است. در دو سده اخیر شاهد جنبش‌های بیداری زنان مسلمان بوده‌ایم که مبدا آن به دهه ۱۸۹۰ و به جنبش‌های فمنیستی زنان در مصر برمی‌گردد، ولی اصطلاح فمینیست اسلامی تا دهه ۱۹۹۰ رسمی نشده بود و تا قبل از ۱۹۸۰ پژوهش مدونی در سیر تاریخی و حضور زنان در جامعه اسلامی نوشته نشده بود و موضوع زن در اسلام مورد بحث نبود. اصطلاح فمینیست اسلامی مورد مناقشه است و برخی معتقدند فمینیست و اسلام مانعة الجمع‌اند و در کنار هم قرار نمی‌گیرند. ما با فرض اینکه این اصطلاح را پذیرفته‌ایم، شخصیت‌هایی را در این جلسه معرفی کرده و نگاه آنها را به زن و جایگاه زن در قرآن تبیین می‌کنیم.

آیه ۳۴ سوره نساء و جنجال‌های حول آن
آیه ۳۴ سوره نساء یکی از جنجالی‌ترین آیات قرآن نسبت به زنان است که در ادامه نظر این افراد را نسبت به این آیه بازگو می‌کنیم.

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَیٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلًا إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیًّا کَبِیرًا، یعنی مردان را بر زنان تسلط و حق نگهبانی است به واسطه آن برتری که خدا برای بعضی بر بعضی مقرر داشته و هم به واسطه آنکه مردان از مال خود نفقه دهند، پس زنان شایسته، مطیع شوهران و در غیبت آنان حافظ (حقوق آنها) باشند از آن رو که خدا هم (حقوق زنان را) حفظ فرموده است. و زنانی که از نافرمانی آنان (در حقوق همسری) بیمناکید باید نخست آنان را موعظه کنید و (اگر مطیع نشدند) از خوابگاه آنان دوری گزینید و (اگر باز مطیع نشدند) آنان را به زدن تنبیه کنید، چنانچه اطاعت کردند دیگر راهی بر آنها مجویید، که همانا خدا بزرگوار و عظیم الشأن است.

عایشه عبدالرحمن: اسلام نگاه برابری جنسیتی دارد
عایشه عبدالرحمن اهل مصر و در خانواده‌ای محافظه کار به لحاظ سیاسی و مذهبی به دنیا آمد. تصویری که ایشان از زن می‌دهند تصویری سنتی، اسلامی، برخاسته از قرآن، حدیث و زندگی‌نامه زنان صدر اسلام مانند خدیجه(س)، فاطمه(س) و عایشه است. تاکید ایشان بر تقوا، وقار و وفاداری زن به شوهر است و در عین حال زنان باید به استقلال خود از لحاظ مالی و تحصیلی توجه کنند. یک نمونه از آیاتی که ایشان به آن تاکید می‌کنند آیه اول سوره نساء است؛ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا، یعنی ای مردم از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز ] از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد پروا دارید و از خدایی که به [نام] او از همدیگر درخواست می ‏کنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شما نگهبان است.

این آیه مورد ارجاع بسیاری از اسلام‌گراها است که نشان دهند اسلام نگاه برابری جنسیتی دارد و در نگاه قرآن زن و مرد از نفس واحده آفریده شده‌اند و جایگاه یکسانی دارند. تنها راه آزادی زن مسلمان را در این می‌دانند که خودشان از متن قرآن و حقوقشان و علوم دیگر آگاهی پیدا کنند. عایشه نسبت به آیه ۳۴ سوره نساء اعطای حق به مردان را می‌پذیرد، ولی این حق مشروط به هزینه کردن برای زندگی است و به نوعی درجه‌بندی بین زنان و مردان را گفته است. آنچه از سخنان عایشه برداشت می‌شود اینست که اگر هر دو نفر در تامین مخارج زندگی فعالیت داشته باشند، این حق مردان برداشته می‌شود. لذا عایشه سرسپرده به ظاهر آیات قرآن پیش می‌رود.

زینب الغزالی: تسلط مردان نسبت به زنان در چارچوب خانواده است
شخصیت بعدی؛ زینب الغزالی مصری تبار بود، که در فضای علمی و آکادمیک فعالیتی نداشت و فعال اجتماعی سیاسی بود. ایشان نسبتا نگاه سنتی داشتند و در عین حال که قائل به آگاهی زن و حضور در اجتماع بودند، اولین وظیفه زن را مادر بودن و همسر بودن می‌دانستند و معتقد بودند زنان مسلمان باید به حقوق خود آگاه شوند و با حفظ این ارزش‌ها در جامعه حضور پیدا کنند. الغزالی در برداشتش از آیه ۳۴ نساء می‌گوید: حق تسلط مردان نسبت به زنان فقط در چهارچوب خانواده است و نمی‌توان آن را به جامعه و حضور زنان در سیاست و اجتماع تعمیم داد.

فاطمه مرنیسی: دو برخورد مختلف در صدر اسلام نسبت به آیات در مورد زنان وجود داشته است
یکی از اولین زنانی که با بسیاری از احکام موجود در سنت اسلامی مقابله می‌کند، فاطمه مرنیسی است که مراکشی است. دغدغه اصلی ایشان چالش‌های پیش روی مسلمانان در برخورد با مدرنیته است.به نظر وی اولین چالش، ورود زنان به جامعه و روابط زن و مرد و چالش‌هایی است که ایجاد می‌کند. دومین چالش عدم آزادی زنان چه در جامعه مسلمان و چه در جامعه غربی است، زن نه در جوامع اسلامی و نه جوامع غربی که نگاه ابزاری به او شده است آزادی کامل ندارد و جامعه اسلامی ترس از قدرت یافتن زنان دارد. ایشان نگاهی انتقادی نسبت به آیات قرآن دارد و به عنوان یکی از پیش روان فمینیست اسلامی از وی نام می‌برند و قاعدتاً به عنوان یک زن متجدد اسلامی با تفاسیر سنتی و چند همسری مقابله می‌کنند. و به طور صریح ابراز می‌کنند که قوانین اسلامی، قوانین مربوط به قرن هفتم شبه جزیره عربستان است و آن قوانین باید جای خود را به قوانین مدرن دهد چرا که پاسخگوی تغییرات دنیای امروز نیست. وی به نزول قرآن در آن زمان واقف است ولی معتقد به زمان شمول بودن و مکان شمول بودن این آیات نیست و به همین دلیل به تفاسیر اسلامی و تاریخ اسلام مراجعه می‌کند، برای اینکه در آن زمان با توجه به آن اتفاقات این آیات نازل شده است و الان این بستر فراهم نیست و حکم موجود در آیه باید نسخ شود. وی نسبت به آیه ۳۴ سوره نساء می‌گویند: در ابتدا نگاه قرآن برابری جنسیتی زنان و مردم بوده است، به مرور که زنان آگاه می‌شوند و آزادی‌خواهی می‌کنند، دو برخورد در برابر صدای زنان به وجود آمده است. یک گروه مانند پیامبر موافق تنبیه و سرکوب صدای زنان نبودند و در مقابل خلیفه دوم عمر را مثال می‌زنند که ایشان جزء کسانی بودند که معتقد به سرکوب صدای زنان بودند که اگر زنان به این روال برابر ادامه دهند به ضرر جامعه اسلامی است. در نهایت با توجه به قدرتمند بودن کسانی که مخالف صدای زنان بودند، این آیه نازل می‌شود. وی شان نزول این آیه را که تفسیر طبری در آیه ۳۴ سوره نسا می‌گوید می‌پذیرد ولی می‌گوید این حکم در جامعه امروزی نسخ می‌شود. در واقع این راه حلی است که فمینیست‌های مسلمان بدین شکل نظر خود را بیان می‌کنند، آیات را رد نمی‌کنند و وجه پیامبر را خدشه‌دار نمی‌کنند، ولی می‌گویند این آیات مربوط به آن زمان بوده است.

لیلا احمد: برخی آیات قرآن در دنیای امروز نسخ می‌شود
شخصیت بعدی لیلا احمد اهل مصر است، وی به عنوان اولین استاد مطالعات زنان در دانشگاه هاروارد، کرسی را دریافت می‌کند. ایشان معیارهای تحصیلات آکادمیک را دارند و بر اساس نگاه خودشان شواهد موجود را کنار نمی‌گذارند. کتاب« زنان و فمنیست در اسلام ریشه‌های تاریخی یک جدال مدرن» اولین کتابی بوده است که راجع به مسئله زنان با کمک گرفتن از منابع تاریخی و اسلامی سنتی و مشاهدات میدانی و نظریه‌های مدرن نوشته شده است. وی در این کتاب موضع خود را نسبت به نگاه زن در اسلام بیان می‌کند. از نگاه ایشان قرآن به تبعیضات علیه زنان پایان می‌دهد و به زنده به گور کردن دختران، شرم ساری اولیه از به دنیا آمدن دختر، عدم حق طلاق و ازدواج مجدد اشاره می‌کند و آیات قرآن بازتاب جامعه آن زمان بوده است و در نگاه وی این آیات آمده تا شدت آن بی‌عدالتی را تقلیل دهد. همچنین از دیدگاه او اینکه تنزل جایگاه زنان در واقع محصول و رهاورد اسلام باشد منصفانه نیست؛ زیرا اسلام با این دیدگاه‌ها مخالفت می‌کرده است و آیه ۱۲۹ سوره نسا را مثال می‌زند: وَلَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ…یعنی شما هرگز نتوانید میان زنان به عدالت رفتار کنید هر چند راغب و حریص (بر عدل و درستی) باشید. با توجه به این آیه روشن است که برای چند همسری باید بتوانید عدالت را برقرار کنید و هرگز نخواهید توانست، لذا حکم چند همسری در جامعه نقض می‌شود. لیلا احمد می‌گوید: این آیات برای اشاعه به دیگر زمان‌ها نبودند و نیاز به باز تفسیر حکم و نسخ برخی آیات مربوط به زنان داریم.

آمنه ودود: آیات قرآن بازتاب جامعه زمان پیامبر بوده است
شخصیت بعدی آمنه ودود تنها شخصیتی که پیشینه مسلمانی ندارد و در خانواده آمریکایی به دنیا آمده است. وی به وحیانی بودن قرآن معتقد است و شیوه تفسیر خود را تفسیر قرآن به قرآن می‌داند و معتقد است که از یک آیه به هیچ وجه نمی‌توان حکمی گرفت و باید آن آیه را با آیات دیگر بررسی کرد، زیرا قرآن به صورت یک پیکره است و مهم‌ترین نظریه‌اش این است که ماهیت انطباقی و متغیر تفاسیر را از شخصی به شخصی و از زمانی به زمانی و از مکانی به مکانی بپذیریم و به رسمیت بشناسیم. و می‌گوید این است راهی که قرآن می‌تواند به مسائل روز پاسخ دهد و همچنین به این امر که بیشترین تفاسیر توسط مردان انجام شده است مشکوک است و این همان آغاز ظلم به زن در فقه اسلامی است. و باید به این واقعیت توجه داشت که قرآن در جامعه عربستان و قرن هفدهم نازل شده است و باید از کلماتی استفاده می‌کرده است که با مخاطب خود مانوس باشد و مسائلی که در قرآن است، بازتاب مسائل موجود در جامعه آن زمان بوده است و قرآن ناگریز به بیان مسائل با آن کلمات بوده است، ولی قرآن به شکل هوشمندانه‌ای و کلی مطرح می‌کند به طوری که بتواند پاسخ به نیازهای زمان‌ها و مکان‌های دیگر را بدهد. نکته دیگری که وی مطرح می‌کند، رویکرد تدریجی نزول قرآن است و نباید توقع داشت که آیاتی که در ابتدا نازل شده با آیاتی که بعد نازل شدند رویکرد یکسانی داشته باشند و خداوند در قرآن به طور تدریجی قوانین را برای جامعه بیان می‌کرده است.

نکته دیگر مربوط به نحو و قواعد ادبیات عرب است، وقتی تعداد زیادی خانم و دو مرد باشند، آنها را با ضمیر مذکر جمع خطاب قرار می‌دهند و قرآن اکثراً مخاطبش مردان است وصیغه جمع مذکر به کار برده است. شما نمی‌توانید این ویژگی زبان عرب را از آن بگیرید و انتظار داشته باشید مخاطبی که ترکیبی از زنان و مردان است را با صیغه مونث خطاب قرار دهد. همچنین آیاتی داریم که بالاخص زنان را خطاب قرار داده و لذا قرآن به هر دو جنس توجه داشته است. وی معتقد است که تساوی زن و مرد به معنای یکسانی آنها نیست و ما به دنبال حقوق و ملزومات برابر دینی و اخلاقی هستیم و می‌خواهیم جامعی داشته باشیم که فضای امن را برای زن و مرد ایجاد کنیم و از قرآن اصول کلی باید برداشت شود و یکی از این اصول رابطه توام با احترام متقابل و شورا بین زن و مرد است و از این اصل کلی به دور است که یک نگاه جنسیت زده به قرآن نسبت دهیم. وی نسبت به آیه ۳۴ سوره نساء؛ تفسیر طبری مبنی بر اعطای یک فضل به مرد برای تامین مالی خانواده را می‌پذیرد، ولی از آن جهت که دیدگاه او تفسیر آیه به آیه است، می‌گوید اگر نشوز در این آیه که به عدم اطاعت زن از مرد معنا شده است را بپذیریم؛ پس در آیه ۱۲۸ سوره نسا وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا، نشوز به معنای عدم اطاعت مردان از زنان باید معنا شود، در صورتی که این صحیح نیست. لذا نشوز به معنای عدم تمکین نیست، بلکه به معنای بی تعهدی در رابطه زناشویی است. و ایشان نتیجه می‌گیرد طبق این آیه زن نیاز به اطاعت از همسر ندارد و از آن جهت که آیات بازتاب جامعه آن زمان بوده است و در آن زمان تنبیه شدید وجود داشته است، قرآن با آوردن صیغه ضرب به صورت ثلاثی مجرد به تنبیه نرم اشاره کرده است و خواسته فضای موجود در آن جامعه را تضعیف کند، و آن را به تنبیه نرم تقلیل داده است. آمنه ودود می‌گوید: من هیچ نوع تنبیه و تحقیری نسبت به زنان را نمی‌پذیرم، بنابراین حکم برخی آیات که با حقوق زنان در جامعه امروزی مغایرت دارد را مجبوراً فسخ می کنیم.

زیبا میر حسینی: عدالت بین مردان و زنان را باید در جامعه و بستر جدید دوباره تعریف کنیم

شخصیت بعدی، زیبا میر حسینی ایرانی است و کتاب‌های متعددی راجع به فمینیست اسلامی و جایگاه زن در خانواده دارد و تمرکز اصلی ایشان پایگاه حقوقی ازدواج در اسلام است و سعی کرده‌اند باز تفسیری از متون سنت و قرآن داشته باشند و بتوانند قوانین اسلام را با جنبش‌های جدید منطبق کنند، وی از بنیانگذاران جنبش جهانی مساوات برای عدالت و برابری در خانواده مسلمان هستند. ایشان معتقدند فقها در فقه اسلامی ازدواج را به عنوان قرارداد دو طرفه می‌دانند که حقوقی را به هر دو طرف می‌دهد، قرارداد ازدواج به مرد حق تمکین همسرش را و به زن حق گرفتن نفقه از همسرش را می‌دهد و در تفسیر آیه ۳۴ نسا می‌گویند؛ به واسطه نشوز که در این آیه هست زن حقوق خود را از دست می‌دهد و مرد می‌تواند هر زمان خواست این قرارداد را منحل کند و زن برای انحلال این قرارداد نیازی به رضایت شوهر و دلایل محکمه پسند دارد و هر سه این مفاهیم نفقه، تمکین و نشوز نوعی مفهوم پردازی یکسانی از ازدواج را ایجاد می کنند که حق زن برای برخورداری از خرجی منوط به فرمانبرداری از شوهر است و در این فضا که مرد تامین کننده و تعیین کننده و زن فرمانبردار است، مفاهیم عدالت و برابری حقوقی و جنسیتی مفهوم تازه‌ای می‌یابد. از نظر میرحسینی قرآن تعریفی از عدالت نمی‌دهد، ولی به شدت روی آن تاکید می‌کند و جهت آن را نشان می‌دهد و این جهت با توجه به بستری که وجود دارد در جوامع و زمان‌های مختلف تعریف خود را می‌گیرد
منبع : خبرانلاین