به گزارش متادخت، حدیث یکی از مهمترین منابع صدور اسلام و معارف دینی است که پس از قرآن کریم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. پیامبر گرامی اسلام تاکید فراوانی برای ثبت و ضبط آموزهای دینی خویش داشتند به همین سبب تعداد بسیاری از صحابیان، راوی حدیث در عصر پیامبر (ص) شدند. اما با رحلت رسول اکرم (ص) نقل حدیث از مسیر طبیعی خود خارج شد و دستور منع نگارش و تدوین حدیث از طرف خلفا صادر گردید. اما این امر خطیر با اهتمام مسلمین متوقف نشد زیرا دستور منع، مشمول نگارش و تدوین حدیث بود و تا یک قرن بعد نقل حدیث به صورت شفاهی ادامه پیدا کرد.
شیعیان دو قرن و نیم بعد از رحلت پیامبر(ص) به رهبری امامان معصوم ثبت و ضبط روایات و احادیث ییشوایان دینی را در دستور کار قرار دادند و با تلاش این بزرگواران هزاران کتاب و نسخه حدیثی به رشته تحریر در آمد.
بانوان محدث اسلام
در این تکاپو و تلاش علمی آن زمان نقش زنان در مقایسه با مردان شاید ناچیز به نظر برسد. این امر گویای سیطره عواملی بر جامعه آن دوران مسلمین بوده است که زنان را از گعده‌های علمی دور ساخته و نقش آن‌ها را تقلیل داده است. مقایسه وضعیت زنان در عصر رسول گرامی اسلام و بعد از آن بیانگر این مطلب است که زنان در دو مقطع زمانی وضعیت یکسانی نداشتند و دوران طلایی حیات اجتماعی زنان پس از رسول خدا (ص) با توطئه دشمنان برای خارج کردن مسیر خلافت از خاندان نبوت دچار تغییرات بسیار جدی شد.
با توجه اوضاع نامناسب حاکم بر جامعه اسلامی فعالیت بانوان شیعه نیز با چالش‌هایی رو‌به‌رو گردید و محدودیت‌های خاصی نیز برای بانوان شیعه به وجود آمد و بالا بردن سطح علمی زنان شیعه در فضای اجتماعی حاکم بر جامعه آن روزگار سخت و دشوار شد.
از این روست که مشاهده می‌شود در طبقه بندی بانوان محدث شیعه اغلب آن‌ها از مادران، همسران، دختران، نوادگان، کنیزان و خویشاوندن و بستگان یاران نزدیک ائمه بودند و یا تعداد اندکی از بانوان شیعه که امکان تعامل بیشتری را با امامان معصوم داشتند توانستند از محضر علمی ایشان بهرمند گردند.
- بیشتر بخوانید: حکیمه خاتون ایستاده در سایه تاریخ
بانوان محدث در دوران امام صادق(ع)
عصر زندگی امام صادق(ع) دوران شکوفایی علوم اسلامی است که به اهتمام این امام هُمام1 بحث نقل حدیث نیز قوت گرفت. در این میان بانوان بیشتری در محضر ایشان تلمذ کرده و به نقل حدیث پرداختند که برخی از آن‌ها مانند ستاره‌ای بر تارک آسمان فقه و حدیث درخشیدند. این زنان علاوه بر نقل حدیث تلاش می‌کردند از انحراف مردم از تعالیم اهل بیت جلوگیری نمایند و گاهی در این مسیر آماج فشار حاکمان سیاسی قرار می‌گرفتند؛ اما دست از مجاهدت نمی‌کشیدند. ام خالد یکی از این بانوان بود. او از دوست داران اهل بیت پیامبر به شمار می‌آمد و از هیچ تلاشی در مسیر تحقق اهداف امام صادق(ع) کوتاهی نکرد. این بانوی شجاع صراحتاً از عقاید خود دفاع می‌کرد به طوری که گفته شده یوسف بن عمر ثقفی حاکم کوفه دست او را به جرم شیعه بودن قطع کرد.2 ام خالد از کسانی بود که به محضر امام صادق(ع) شرفیاب می‌شد و سوالات خود را از ایشان می‌پرسید و ثبت و ضبط می‌کرد و از راویان حدیث آن حضرت به شمار می‌آمد.
حبابه والبیه نیز از دیگر محدثان آن دوران و از دوستدارن و مریدان امام بود. در روایتی از مفضل بن عمر آمده است که امام صادق(ع) از سیزده زن نام می‌برد که جزو رجعت‌کنندگان دوران ظهور هستند که حبابه یکی از آن‌هاست. 3 حبابه به قدری داری شآن و منزلت بود که خود امام صادق(ع) از طریق حبابه از امام علی(ع) حدیث نقل کرده است.4
حسنیه بانوی دیگری از شاگردان امام صادق(ع) بود که به مدت ده سال در محضر ایشان به کسب علوم دینی پرداخت و به حدی از دانش و آگاهی رسید که در زمان هارون در دربار او با دانشمندان اهل سنت به مناظره پرداخت و با استناد به آیات و روایات حقانیت مکتب اهل بیت را به اثبات رسانید.5
حضور کمرنگ بانوان محدث
بعد از عصر طلایی زندگی پیامبر برای حضور و فعالیت اجتماعی زنان در عرصه گوناگون که یکی از این فعالیت‌ها نقل حدیث بود، دوران امامت امام صادق(ع) از لحاظ کمی بیشترین تعداد راویان حدیث زن را به ثبت رسانده است. در کتب تاریخی نام 47 زن به عنوان راویان احادیث امام صادق(ع) ذکر شده است. اما به نظر می‌رسد تعداد راویان بانوی حدیث در تاریخ اسلام بیشتر از این تعداد بوده است و بنا به دلایلی مانند تهدیدات حکومتی و همچنین مراقبت‌های شدید از ائمه به خصوص بعد از زمان امام رضا (ع) باعث کمرنگ شدن حضور بانوان شیعه در حوزه نقل حدیث شد.
منابع
- دارای مقام و منزلت فضایای ارزشمند
- الکافی، ج 8، ص 101
- الرجال طوسی، ص 327
- الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 191
- حلیه المتقین ، ص 577
به قلم مرضیه ولی حصاری؛ پژوهشگر حوزه زنان و خانواده
