به گزارش متادخت، ظهور و توسعۀ فناوری نوین هوش مصنوعی، موجب پدید آمدن تحولاتی اساسی در همه ابعاد زندگی انسان شده است. از نظر متخصصین این حوزه، «هر ابزاری که قادر به مشاهده محیط پیرامونی خود بوده و توان انجام اقداماتی برای حصول به هدف معین را داشته باشد، در حیطه‎ تعریف هوش مصنوعی  قرار می‌گیرد»⁽¹⁾.

بی‌‎شک این فناوری‎ نقش موثری در زمینه بهبود شرایط زندگی انسان‌‎ها و غلبه بر بسیاری از موانع و چالش‌‎ها داشته است. کارایی این فناوری و استفاده گسترده از آن در عرصه‌های مختلف، بر نیاز و وابستگی به هوش مصنوعی در زندگی روزمره، بیش از پیش افزوده است. به بیان دیگر، در عصر حاضر، استفاده از فناوری‌های دیجیتال تقریباً در هر زمینه‌ای از زندگی کاری یا شخصی افراد کاملاً فراگیر هستند. اما نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که با توجه به سرعت ورود و گسترش روزافزون هوش مصنوعی در همه عرصه‌ها، زنان چه سهمی در گسترش و تحول آن در جهان داشته‌اند؟

مرز جنسیت در هوش مصنوعی

گرچه ورود هوش مصنوعی در زندگی انسان مدرن، نویدبخش آسایش و پیشرفت بیشتر برای اوست، اما نباید از پیامدهای آن در بروز شکاف و تبعیض‌های جنسیتی غافل بود. در حاشیه قرار گرفتن زنان در طول تاریخ و در همه عرصه‌ها تا به امروز ادامه داشته و این موضوع، در زمینه دسترسی به امکانات و فناوری‌های دیجیتال نیز به چشم می‌خورد. به نظر می‌رسد، زنان به عنوان نیمی از جمعیت جهان، آنگونه که باید تاکنون، از مزایا و امکانات فناوری‌های دیجیتال بهره‌مند نشده‌اند. موانع موجود در زمینه دسترسی آسان و عادلانه به خدمات آموزشی در حوزه هوش مصنوعی و وجود هنجارهای فرهنگی و اجتماعی در برخی جوامع، منجر به محدودیت استفاده از ابزارهای دیجیتال و فرصت‌های ارائه شده توسط هوش مصنوعی برای برخی از زنان شده است.

نتایج تحقیقات انجمن جهانی اقتصاد در سال 2019 نشان داد که تنها 3 درصد از زنان در کلاس‌ها و آموزش‌های فناوری ارتباطات اطلاعات (ICT) شرکت ‎کردند و فقط 13/8 درصد از آنان مقاله‌های تحقیقاتی مرتبط با هوش مصنوعی نوشتند. همچنین بر اساس گزارش منتشر شده از سوی مجمع جهانی اقتصاد در سال 2020 میلادی، تنها 26 درصد از متخصصان در حوزه هوش مصنوعی را زنان تشکیل می‌دهند⁽²⁾. اما آمارها به همین‌جا ختم نشده و طبق تحقیقاتی که توسط دانشگاه استنفورد در سال 2021 انجام گرفته، مشخص گردید که تنها 16 درصد از اعضای هیئت علمی متمرکز بر هوش مصنوعی از زنان هستند⁽³⁾.

زنان پیشتاز

علی‌رغم این که نمی‌توان نقش زنان را در تاریخ پیشرفت هوش مصنوعی نادیده گرفت، اما عدم حضور پررنگ آنان در این عرصه، به دلیل موانع و محدودیت‌های موجود و وجود باورهای کلیشه‌ای مبنی بر تخصص، مهارت و تسلط بیشتر مردان در این خصوص، سبب شده که تعداد اندکی از شرکت‌های فعال در این عرصه، بر لزوم حضور زنان متخصص در زمینه توسعه هوش مصنوعی باور داشته و از دانش آن‌ها استفاده نمایند. تحقیقات نشان می‌دهند، زنان بیش‌ از مردان به پیامدهای اجتماعی و اخلاقی حوزه هوش مصنوعی توجه دارند، لذا به نظر می‌رسد عدم مشارکت زنان، می‌تواند موجب پدید آمدن آسیب‌هایی جدی در این حوزه شود. شواهد حاکی از آن است، با وجود آن‌که هوش مصنوعی رشته‌ای مردانه به حساب می‌آید، اما زنان در چهار دهه گذشته سهم قابل توجهی در نوآوری، پیشرفت و توسعه آن و ایجاد تحول در دنیای تکنولوژی داشته‌اند.

«آدا لاویس» از اولین و برجسته‌ترین پیشگامان زن در فناوری هوش مصنوعی بود که به عنوان اولین برنامه‌نویس کامپیوتر در جهان نیز از او یاد می‌شود.

«گریس هاپر» نیز از دیگر برنامه‌نویسان کامپیوتر بود که کمک‌های او در جهت توسعه یک زبان برنامه‌نویسی، همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. خدمات او در این زمینه راه را برای مهندسی نرم‌افزار مدرن هموار کرد و نقش مهمی در تکامل هوش مصنوعی ایفا کرد.

«الین ریچ» از دیگر زنانی بود که در توسعه پردازش زبان طبیعی (NLP) و سیستم‌های خبره نقش اساسی داشت. کار او به ایجاد پایه‌های تحقیقات هوش مصنوعی کمک کرد و راه را برای پیشرفت‌های آینده در این زمینه هموار نمود.

«سینتیا سولومون» در استفاده از رایانه در آموزش پیشگام بود و (Logo) را توسعه داد، زبانی برای برنامه‌نویسی که به طور خاص برای کودکان طراحی شد. تحقیقات او به ترویج استفاده از رایانه در آموزش کمک کرد و برنامه‌نویسی را در دسترس مخاطبان بیشتری قرار داد.

«باربارا گروس» از زنانی بود که در توسعه پردازش زبان طبیعی و سیستم‌های چند عاملی نقشی اساسی داشت. کار گروس به ایجاد پایه‌های تحقیقات هوش مصنوعی کمک فراوانی کرد.

«آنکا دراگان»  نیز محققی برجسته در تعامل انسان و ربات است که سهم قابل توجهی در توسعه سیستم‌های هوش مصنوعی داشته است⁽⁴⁾.

امید به فردایی بهتر

به طور کلی، زنان در دهه‌های گذشته، علی‌رغم مواجهه با موانع و سوگیری‌های سیستمی، نقش مهمی در توسعه و کاربرد فناوری‌های هوش مصنوعی ایفا کرده‌ و به ایجاد پایه‌های تحقیقات هوش مصنوعی در طیف وسیعی از زمینه‌ها کمک کرده‌اند. از آنجایی که فناوری هوش مصنوعی، همچنان به تکامل و رشد خود ادامه می‌دهد، حمایت و تشویق مشارکت زنان در این عرصه از اهمیتی اساسی برخوردار است؛ زیرا به نظر می‌رسد، اخلاق‎گرایی در حوزه هوش مصنوعی که فقدان آن در دنیای کنونی بیش از پیش مشهود است، با حضور بیشتر زنان در این عرصه جبران خواهد شد.

1. عباسی، اصلی،1400،هوش مصنوعی؛ فرصت تقویت یا ریسک تضعیف حقوق زنان مسیری تازه برای ترویج و آموزش حقوق بشر،سمپوزیوم ملی زنان امیدها، فرصت ها و چالش های پیش رو در دهه ی جدید.
2. سیفی،آناهیتا. رزمخواه،نجمه (1400). تامین و اجرایی شدن حق اشتغال زنان در پرتو توسعه و گسترش هوش مصنوعی. فصلنامه علمی مطالعات حقوق بشر اسلامی. سال دهم. شماره دوم(پیاپی21)، تابستان 1400.
3. imna.ir/x8hCP
4. https://isid.com/the-role-of-women-in-ai/

به قلم سمیه جمشیدی، کارشناس ارشد مطالعات زنان