به گزارش متادخت، امروزه دانشگاهها، دیگر تنها بهعنوان محیطهایی برای تحصیل و یادگیری شناخته نمیشوند. در واقع با در نظر گرفتن تغییرات سریع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که در دنیای امروز شاهد آن هستیم، دانشگاهها باید نقشی فراتر از تدریس ایفا کنند و به نیازهای متنوع دانشجویان، اساتید و کارکنان توجه بیشتری داشته باشند. یکی از مهمترین تحولاتی که در این زمینه بهوجود آمده، مفهوم دانشگاههای خانوادهدوست است. دانشگاههایی که در آنها علاوه بر تحصیل، حمایت از خانوادهها، بهویژه والدین، در مرکز توجه قرار دارد. در این مدل دانشگاهها، تلاش میشود که به افراد این امکان داده شود تا بتوانند در کنار مسئولیتهای تحصیلی و شغلی، نقشهای خانوادگی خود را نیز به بهترین شکل ایفا کنند. اما چطور میتوانیم چنین مفهومی را به بهترین شکل در کشور اجرایی کنیم؟ موضوعی که دکتر حمیده دباغی، پژوهشگر مطالعات زنان و استاد دانشگاه علامه طباطبایی، در گفت و گو با متادخت به آن پاسخ میدهد.
- به نظر شما، یک دانشگاه خانوادهدوست به چه معنایی تعریف میشود؟
دانشگاه خانوادهدوست (Family-friendly University) به دانشگاهی گفته میشود که به نیازهای دانشجویان، کارکنان و خانوادههای آنان توجه ویژهای دارد. هدف از این نوع دانشگاهها ایجاد فضایی است که در آن تعادل بین زندگی تحصیلی، شغلی و خانوادگی برای همه افراد برقرار شود. این دانشگاهها امکانات و سیاستهایی را پیادهسازی میکنند که به افراد اجازه میدهد همزمان با تحصیل یا کار، مسئولیتهای خانوادگی خود را نیز به بهترین شکل ایفا کنند.
- نمونههای خارجی از چنین دانشگاههایی وجود دارد؟
تاریخچه دانشگاههای خانوادهدوست به دهه 2000 میلادی برمیگردد. در ابتدا، این مفهوم بهطور خاص برای کمک به مادران شاغل در محیطهای دانشگاهی مطرح شد. با گذشت زمان و تغییرات اجتماعی و فرهنگی، مفهوم خانوادهدوستی به دانشگاهها گسترش پیدا کرد و شامل پدران، مادران و حتی کودکان شد. از مهمترین پیشگامان در این زمینه میتوان به کشورهایی مانند آلمان و اسکاندیناوی اشاره کرد که سیاستهای جامعی برای حمایت از خانوادهها در دانشگاهها ایجاد کردهاند.
در سطح بینالمللی، دانشگاههای بسیاری به برنامههای خانوادهدوست پرداختهاند. مثلا دانشگاه اشتوتگارت آلمان که از سال ۲۰۱۲ به عنوان دانشگاه خانوادهدوست شناخته شده و از آن زمان به ارائه خدمات متنوعی مانند مرخصی زایمان با حقوق، اتاقهای شیردهی و برنامههای آموزشی انعطافپذیر برای والدین پرداخته است.
دانشگاه کیت آلمان هم به مادران و پدران تسهیلات ویژهای برای تربیت کودکان و ادامه تحصیل ارائه میدهد، از جمله کلاسهای ویژه برای دوران بارداری و پدران، و ارزیابی ریسکهای سلامتی برای مادران باردار. دانشگاه آریزونا و آیداهو آمریکا نیز امکاناتی مانند زمینهای بازی برای کودکان، سرویسهای بهداشتی خانوادگی و مهدکودکها را برای والدین دانشجو فراهم کردهاند.
- یک دانشگاه خانوادهدوست چه بخشهایی دارد؟
مرخصی زایمان یکی از سیاستهای اساسی در دانشگاه خانوادهدوست است. در واقع یکی از سیاستهای مهم در دانشگاههای خانوادهدوست، مرخصی زایمان برای مادران و مرخصی پدرانه برای پدران است. این مرخصیها به کارکنان و دانشجویان این امکان را میدهد که بتوانند به راحتی دوران بارداری و پس از تولد کودک را مدیریت کنند بدون اینکه از تحصیل یا کار خود کنار بروند.
در مرحله بعد، امکانات زیرساختی چنین دانشگاهی است. دانشگاههای خانوادهدوست معمولاً امکاناتی مانند اتاقهای شیردهی، مهدکودکهای داخلی یا مراکز مراقبت از کودک را فراهم میکنند تا والدین بتوانند در محیط دانشگاه به فعالیتهای تحصیلی یا کاری خود ادامه دهند و در عین حال از فرزندان خود مراقبت کنند.
علاوه بر آن، برنامههای درسی انعطافپذیر، جزو ضروریترین اصول دانشگاه خانواده دوست است. بسیاری از دانشگاههای خانوادهدوست برنامههای درسی منعطفی را برای والدین ایجاد میکنند. این برنامهها میتوانند شامل کلاسهای مجازی، ساعات برگزاری کلاسهای مختلف و حتی امتحانات انعطافپذیر باشند. این امکانات باعث میشود که والدین بتوانند بدون نگرانی از وضعیت خانوادگی خود به تحصیل ادامه دهند.
- معمولا در چنین موضوعاتی، از زنان بیشتر گفته میشود؛ اما فکر میکنید دانشگاه خانوادهدوست چقدر به مردان و پدران خانواده توجه دارد؟
برخلاف تصور رایج، در دانشگاههای خانوادهدوست، پدران نیز به اندازه مادران از حمایتهای ویژه برخوردار میشوند. سیاستهایی مثل مرخصی پدرانه، کلاسهای منعطف برای پدران و تسهیلات برای مشارکت بیشتر آنها در مسئولیتهای خانوادگی، جزو ویژگیهای این دانشگاههاست.
ضمن اینکه در دانشگاههای خانوادهدوست، معمولاً خدمات مشاورهای را برای حمایت از خانوادهها فراهم میکنند. این مشاورهها میتوانند به دانشجویان و کارکنان کمک کنند تا بهترین راهکارها را برای مدیریت تحصیل، کار و زندگی خانوادگی پیدا کنند.
- اصلا چرا دانشگاههای خانوادهدوست برای رشد یک جامعه مهم هستند؟
دانشگاههای خانوادهدوست نقش بسیار مهمی در حمایت از والدین و خانوادهها ایفا میکنند. این دانشگاهها با فراهم کردن امکانات و سیاستهای حمایتی، به افراد این امکان را میدهند که همزمان با تحصیل یا کار، مسئولیتهای خانوادگی خود را به بهترین شکل بر عهده بگیرند. به عبارت دیگر، این دانشگاهها به والدین کمک میکنند تا بتوانند در نقشهای مختلف خود موفق عمل کنند و تعادل مطلوبی بین زندگی تحصیلی، شغلی و خانوادگی ایجاد کنند.
یکی از مهمترین مزایای این نوع دانشگاهها، کاهش ترک تحصیل است. با فراهم کردن تسهیلات مناسب برای والدین، افراد میتوانند ادامه تحصیل دهند و از فشارهای ناشی از ناتوانی در مدیریت همزمان تحصیل و مسئولیتهای خانوادگی کاسته شود. این امر بهطور مستقیم باعث افزایش بازدهی، موفقیت بیشتر در تحصیل و کار، و در نهایت ارتقای کیفیت زندگی فردی و شغلی میشود. همچنین، ایجاد تعادل میان مسئولیتهای خانوادگی و تحصیلی، به ویژه برای افرادی که در محیطهای دانشگاهی یا شغلی فعالیت دارند، میتواند به کاهش استرس و فشار روانی کمک کند. این توازن در زندگی باعث بهبود کیفیت زندگی افراد میشود و آنها را قادر میسازد تا از کارایی بیشتری برخوردار شوند.
در نهایت، دانشگاههای خانوادهدوست بهطور غیرمستقیم در فرآیند فرهنگسازی اجتماعی نقش دارند. این دانشگاهها با تقویت درک و پذیرش نقشهای مختلف پدران و مادران، به جامعه کمک میکنند تا بیشتر به نیازهای خانوادهها توجه کنند و این رویکرد حمایتی به تدریج به بخشی از فرهنگ عمومی تبدیل شود. در نتیجه، این دانشگاهها نه تنها از دانشجویان و کارکنان خود حمایت میکنند، بلکه به بهبود شرایط اجتماعی و خانوادگی در جامعه نیز کمک میکنند.
- اما چه بسترهایی تا کنون برای محقق شدن چنین هدفی در دانشگاهایمان ایجاد شده و به نظر شما کدام خلاها باید در اولویت قرار بگیرند؟
در ایران هم طرح «دانشگاه خانوادهدوست» که از سوی وزارت علوم مطرح شده و به دنبال این است که نقش دانشگاهها در حمایت از خانوادهها پررنگتر شود. این طرح فقط به درس و پژوهش محدود نمیشود؛ بلکه خدمات مشاورهای، بهبود سلامت روان و ترویج فرهنگ خانوادهدوستی را نیز در بر میگیرد.
هدف اصلی این طرح ایجاد تعادل بین فعالیتهای آموزشی، پژوهشی و نیازهای خانوادههاست. مثلاً میتوان به توسعه رشتههای مرتبط با خانواده، برگزاری دورههای آموزشی مهارتهای خانوادهمحور و همچنین تقویت پژوهشهای علمی در این زمینه اشاره کرد. قرار است نتایج این پژوهشها هم به صورت کاربردی منتشر شود تا جامعه علمی و خانوادهها بتوانند از آن بهرهمند شوند.
یکی از نقاط قوت این طرح، ساختار جامع و همهجانبه آن است که به تمام ابعاد خانواده – ازسلامت جسمی و روانی گرفته تا مسائل فرهنگی و اقتصادی– توجه کرده است. علاوه بر این، تأکید بر پژوهشهای کاربردی میتواند به تولید دانش مفید و قابل استفاده در حوزه خانواده منجر شود.
در این میان، نباید از چالشهای این طرح هم غافل شد. یکی از مشکلات اصلی این است که هنوز شاخصهای دقیقی برای ارزیابی عملکرد دانشگاهها در زمینه خانوادهدوستی تعیین نشده است. به عبارت دیگر، هنوز مشخص نیست که چطور باید تشخیص داد که یک دانشگاه بهدرستی در این حوزه عمل میکند یا نه. همچنین، بخش قابلتوجهی از این طرح به سیاستگذاری اختصاص یافته و جنبههای اجرایی آن هنوز نیاز به تقویت دارد.
- نقش مسئولین، دانشجوها و کارمندان و رسانه را در محقق شدن چنین هدفی چه میدانید؟
این طرح میتواند قدم مثبتی در جهت تقویت نقش دانشگاهها در حمایت از خانوادهها باشد؛ اما برای تحقق اهدافش باید بر روی تعریف شاخصهای ارزیابی و بهبود سازوکارهای اجرایی تمرکز بیشتری شود. اما تدوین و اجرای چنین آئیننامههایی نیازمند همکاری میان مسئولین دانشگاهها و سیاستگذاران است تا بهطور سیستماتیک در تمامی دانشگاهها اجرا شود. همچنین، این تغییرات باید با توجه به تجربیات موفق جهانی، بهویژه در کشورهایی که دانشگاههای خانوادهدوست موفقی دارند، طراحی شوند. نکته مهم این است که این سیاستها نه بهعنوان یک امتیاز ویژه برای زنان، بلکه بهعنوان یک ضرورت اجتماعی و مسئولیت سازمانها در قبال نیروی انسانیشان باید مورد توجه قرار گیرد. ایجاد دانشگاههای خانوادهدوست نهتنها به نفع زنان است، بلکه یک اقدام در راستای مسئولیت اجتماعی سازمانها مانند دانشگاهها است که میتواند به حفظ و ارتقاء نیروی انسانی و افزایش بهرهوری کلی در این سازمانها کمک کند. درواقع، حمایت از خانوادهها در دانشگاهها به معنای توجه به تعادل کار و زندگی برای تمامی اعضای خانواده است و بهویژه برای پدران و مادران بهعنوان نیروی انسانی دانشگاه، اهمیت زیادی دارد.
نباید فراموش کنیم که دانشگاههای خانوادهدوست از جنبههای مختلف به حمایت از دانشجویان و کارکنان خود میپردازند و نهتنها کمک میکنند که افراد بتوانند تحصیلات خود را ادامه دهند، بلکه به ایجاد فضای حمایتی برای خانوادهها کمک میکنند تا بتوانند در زندگی شخصی و حرفهای خود به تعادل برسند. برای ساخت جامعهای سالم و پایدار، باید به این رویکردهای حمایتی توجه بیشتری شود و این فرهنگ در دانشگاهها نهادینه گردد.
- ممنون بابت وقتی که در اختیار ما گذاشتید.
