به گزارش متادخت، سال دهم هجری و ایام حج بود که پیامبر اسلام به همراه خانواده خود و جمعیت زیادی از مسلمانان برای انجام اعمال حج، راهی شه مکه شدند. حجی که چون آخرین حج عمر با برکت رسول خدا (ص) بود به حجه الوداع معروف شد. پس از پایان مناسک و قبل از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ¹ را بر پیامبر (ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به ایشان امر نمود تا علی (ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود، به مردم معرفی کنند. پس از نزول این آیه بود که پیامبر (ص) دستور توقف کاروان را صادر نموده و فرمودند: «آنانی که پیشاپیش حرکت می‌‌کنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب مانده‌اند، به کاروان ، ملحق شوند». بعد از اجتماع جمعیت، پیامبر (ص) خطبه غدیر را خواندند و ولایت و وصایت علی (ع)، بعد از خودشان را به مسلمین اعلام کردند. پس از نزول آیه اکمال²، طبق فرمان پیامبر (ص)، خیمه‌ای برای امیرالمومنین برپا شد تا مسلمانان برای عرض تبریک و بیعت، خدمت ایشان برسند. طبق نقل‌های تاریخی⁷ جمعیتی حدود ده هزار نفر در محل غدیر خم حضور داشتند، که هزار و هفتصد نفر از آنان زنان بودند. بعد از اعلام جانشینی امیرالمومنین، زنان همچون مردان به خیمه ایشان رفته و با ایشان بيعت کردند .طبق دستور پیامبر (ص) حاضرین دستور داشتند همه آنچه در غدیر خم دیده و شنیده بودند به غایبان برسانند. زنان نیز از این امر مستثنی نبودند. لذا در کتب حدیثی و تاریخی⁸ در نقل احادیث غدیر نام زنانی به عنوان راوی به‌چشم می خورد.

حمایت فاطمی‌وار ازپیام غدیر

مهم‌ترین راوی واقعه غدیر، حضرت زهرا (س) هستند که در مناسبات مختلفی غدیر را به مردم معرفی می‌کردند. به عنوان نمونه می‌توان به احتیاجی از فاطمه زهرا (س)⁹ که به وسیله چند تن از زنان روایت شده است اشاره کرد: «آیا سخن رسول خدا در روز غدیر خم را فراموش کرده‌اید که فرمود هرکه من مولای او هستم علی مولای اوست؟». ایشان باقی عمر مبارک خویش را در راه اثبات ولایت امیرالمومنین و پیام غدیر صرف نمود و سرانجام نیز خود و فرزندش در همین راه به شهادت رسیدند.

ام سلمه یکی از همسران پیامبر (ص) نیز یکی از شاهدان و راویان غدیر است. ام سلمه از معدود کسانی است که بعد از وفات پیامبر در خط ولایت امیرالمومنین باقی ماند و در این راه متحمل هزینه‌های زیادی هم شد.

اسما بنت عمیق، از دیگر راویانی است که جریان غدیر را به چشم خود دیده و ثبت کرده و علامه امینی در الغدیر آن را گزارش کرده است.

ام هانی، عايشه بنت ابی بکر، فاطمه دختر حمزه و همسر زید بن ارقم از دیگر راویان حدیث غدیر هستند که نامشان در تاریخ ثبت شده است.

غایبان غدیر، حاملان پیام شدند

تبلیغ غدیر توسط پیروان امیرالمومنین علی (ع) در این نقطه به پایان نرسید و بسیاری از زنان تابعین³ که خود غدیر را به چشم ندیده بودند و فقط اخبار آن را شنيده بودند تبدیل به پرچم‌دارانی برای ترویج و گسترش پیام غدیر و دفاع از حق الهی امیرالمومنین در جامعه شدند. زنان پس از واقعه غدیر در انتقال پیام ولایت نقش بسیار مهمی ایفا کردند. آنان با تشکیل حلقه‌های زنانه و خانوادگی حدیث غدیر را نقل می‌کردند و به شبهات پیرامون آن پاسخ می‌دادند. همچنین با انتقال پیام غدیر به فرزندان و نسل بعد از خود تاثیر به سزایی در فراموش نشدن این واقعه تاریخی و پیام آن داشتند. زنان تابعین که خود غدیر را ندیده بودند اما به حقانیت آن باور داشتند در محافل گوناگون حتی در بارگاه حکما به دفاع از آن می‌پرداختند. دارمیه حجونیه زنی محب اهل بیت بود که معاويه او را به دربارش فراخواند و از او درباره علت محبتش به علی (ع) پرسید. دارمیه با قاطعیت از ولایت امام دفاع کرد و گفت: «به علی (ع) دوستی می‌ورزم به سبب ولایتی که رسول خدا (ص) در روز غدیر خم در مقابل چشمان تو برای او قرار داد!»

اروی دختر حارث بن عبدالمطلب از دیگر مدافعان حریم ولایت است که بر معاويه وارد شد با او احتجاج کرد و بر سر خلافت  بر حق امیرالمومنین با او به بحث نشست. از دیگر زنان تابعی که از غدیر دفاع کرده است می‌توان از حسنیه شاگرد امام صادق (ع) نام برد. ایشان در مناظراتی که هارون الرشید ترتیب می‌داد شرکت و از ولایت امیرالمومنین دفاع می‌کرد. وی علمای دربار را مورد خطاب قرار می‌داد و نادیده گرفتن غدیر توسط آنان را سرزنش می‌کرد.

زبان شعر، شمشیر برنده زنان راوی غدیر

همچنین شعر به عنوان یکی از رسانه‌های قوی و پرمخاطب آن روزگار ابزاری بود که برخی زنان برای تبلیغ غدیر و جانشینی امیرالمومنین از آن استفاده می‌کردند. ام سنان⁴ در یکی از اشعارش در وصف امیرالمومنین سروده است: «تو پس از محمد جانشی

ن برای ما بودی پیامبر درباره ما به تو وصیت کرد و تو بدان وفا کردی..» اشعار وی حتی تا دربار معاويه نفوذ کرده بود. نطق‌های گويا و کوبنده در اجتماعات گوناگون نیز از ابزارهای دیگری بود که مورد بهره برداری زنان در این مسیر قرار می گرفت. ام الخیر⁵ در رور کشته شدن عمار یاسر در ميان خیل عظیمی از مسلمانان چنین گفت که: «به سوی امام عدل و باتقوای سفارش شده از سوی پيامبر بشتابید که او را محرم اسرار خود قرار داد و مسلمانان را با دوست داشتنش معلوم کرد و منافق را با دشمنی کردن با او آشکار ساخت!».

ام البرا⁶ از دیگر زنان حامی امیرالمومنین  است که در جنگ صفین دشمنان امیرالمومنین را خطاب قرار می‌داد و حقانیت امیرالمومنین به عنوان امام را به آنان یادآوری می‌کرد.

این راه ادامه دارد

تعداد زنان تابعین که در نقل حدیث غدیر و تریج پیام آن کوشیده اند بسیار زیاد است و ذکر نام همه آن‌ها در این مقام نمی‌گنجد. همه آنچه گفته شد بخشی از حقیقتی تاریخی بود که نقش عمیق و ماندگار زنان در حضور، بیعت، روایت و ترویج پیام غدیر را نشان می‌دهد. اما امروز در سال ۱۴۴۶ هجری قمری با وجود قرن‌ها تلاش و جهاد و جان دادن‌ها هنوز پیام نهایی غدیر که حاکمیت ولی خدا در سرتاسر جهان است به گوش همگان نرسیده و محقق نگشته است. زنان امروز باید میراث‌دار تلاش‌های نسل‌های گذشته باشند، تلاش‌هایی که پیام غدیر را با خون دل‌های بسیار به ما رسانده است. ما نیز باید در رساندن این پیام به دیگران در ابعادی وسیع‌تر بکوشیم تا رسیدن به روزی که جهان یکپارچه غدیر را بشناسد، پیامش را درک کند و برای رسیدن وصایت و خلاقیت پیامبر به فرزند صالحش مهدی موعود (عج) روز و شب نشناسد.

منابع

1. ^{آیه 67 سوره مائده. «ای پیامبر آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده‌ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می‌دارد آری خدا گروه کافران را هدایت نمی‌کند.»}
2. ^{بخشی از آیه 3 سوره مائده.« امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم…»}
3. ^{به زنانی که زمان حیات پیامبر (ص) را درک نکردند، اما صحابه و اهل بیت ایشان را دیده و در زمان حیات آن‌ها دین اسلام را پذیرفته‌اند، و در حال ایمان مرده‌اند زنان تابعین گفته می‌شود.}
4. ^{اُم‌ِّسَنان دختر خَیثَمهاز زنان شجاع و نامور شیعه و از یاران امام علی(ع) بود. او شاعر و سخنوری فصیح و توانا بود که به همراه قبیله‌اش مَذحِج، حضور فعالی در حوادث زمان خلافت امام علی(ع) به‌خصوص در جنگ صفین داشت.}
5. ^{دختر حریش بن سراقه از زنان نامدار صدر اسلام است، او از قدرت تکلم بالایی برخوردار و خطیب بلیغی شمرده می‌شد.}
6. ^{امّ البراء دختر صفوان بن هلال از زنان شاعره و از محبّان اميرمؤمنان عليه السلام بوده است.}
7. ^{کتاب عوالم العلوم بحرانی اصفهانی}
8. ^{کتاب الغدیر علامه امینی}
9. کتاب أسنى المطالب فى مناقب سیّدنا علىّ بن ابى‏طالب

به قلم مریم آخوندی؛ پژوهشگر حوزه زنان و خانواده