به گزارش متادخت، در طول تاریخ تشیع، زنان بسیاری با ایثار و شجاعت در راه دفاع از ولایت و امامت به درجه شهادت رسیدهاند. این زنان نه تنها در حفاظت از امامان معصوم (ع) نقش داشتند، بلکه با حضور در میدانهای نبرد، انتقال پیام عاشورا، حفظ ارزشهای دینی و مبارزه با ظلم، تبدیل به الگوهای جاودانهای شدند. از جملهی این زنان سرفراز که الگوی تمام عیار زن مسلمان است، حضرت زهرا(س) است. دفاع ایشان از ولایت، اساس مبارزات تاریخ تشیع و نشانه ايستادگي در برابر ظلم و جور در عهد پس از نبوت است، كه همه ضوابط ديني خاص زنان را رعايت كرده و دلاورانه در عرصه عمومي حضور داشتند. پس از ایشان در طول ادوار تاریخی میتوان زنانی را نام برد که حضرت را اسوه خود در کنار امامت قرار دادهاند و در دفاع از آن ذرهای کوتاه نیامدهاند.
سرچشمه اعتقادی ایثارگریهای زنانه
ویژگی مشترک شهیدان راه امامت بعد از ایمان راسخ به ولایت اهل بیت (ع)، شجاعت در مواجهه با ظلم و حفظ حریم دین و فداکاری برای زنده نگه داشتن مکتب حسینی و نقش محوری در انتقال فرهنگ عاشورا به نسلهای بعدی بوده است. این تفکر شجاعانه حاصل انگیرههایی بود که آنها را در این راه مصممتر کرد. انگیزههایی همچون ایمان به تکوین ولایت(ولایت به مثابه محور هستی)، یعنی باور قلبی به آنکه ولایت امام معصوم (ع) محور نجات بشر و تنها مسیر هدایت است.
دومین انگیزه عشق به اهل بیت(ع) که عشقی فراتر از پیوند خونی است، همان پیوند عاطفی عمیق با امامان(ع) است که در احادیثی چون: حُبُّنا أهلَ البیتِ یُطفِئُ السَّیئاتِ (محبت ما اهل بیت گناهان را میشوید) تجلی مییابد.
سوم، مسئولیت پذیری در قبال امر به معروف و نهی از منکر است. این زنان خود را نگهبانان مکتب میدانستند و دفاع از ولایت را تکلیف دینی قلمداد میکردند و شهادت را طبق آیه 111 سوره توبه، فوز عظیمی میدانستند که نه از سر ناچاری، بلکه با آگاهی و اشتیاق به سوی آن حرکت میکردند.1
بانوان شهیده در ادوار مختلف حیات ائمه (ع)
پس از حضرت زهرا (س) از شهدای صدر اسلام و قیام عاشورا میتوان به حضرت زینب (س) اشاره کرد. ایشان اگرچه به شهادت نرسیدند، ولی با حضور در کربلا و سپس ابلاغ پیام شهیدان، پاسداری از امامت را به جهانیان نشان دادند.
بعد از ایشان باید از اُمّ وهب، همسر عبدالله بن عمیر، نام برد. او نخستین زنی بود که در کربلا با اجازه امام حسین(ع) وارد میدان شد و پس از شهادت همسرش، با چوبدست به دشمن حمله کرد و شهید شد. علاوه بر چهرههای مشهور، نمونههای کمتر شناخته شدهای هم وجود دارند که در منابع معتبر شیعی ثبت شدهاند.
برای مثال از جمله زنانی که در قیام کربلا شهید شدند دلهم، کنیز امام حسین (ع)، بود. او قبل از واقعه کربلا در سفر به کوفه و شام با بیان مظلومیت امام حسین (ع) حقانیت قیام او را آشکار کرد و همراه کاروان امام شد. در کربلا برای حفظ روحیه کودکان تلاش کرد و در کمک به مجروهان و اهل خیمهها ذرهای کوتاهی نکرد و در آخر در روز عاشورا هنگام رساندن آب به خیمهها، هدف تیر دشمن قرار گرفت و شهید شد.
مادر عبدالله بن عمیر نیز پس از شهادت پسر و عروسش، با فریاد حقیقت پرده از جنایات یزید برداشت و توسط سپاه عمر به شهادت رسید. همچنین ام حسن جُهَنیه از زنان قبیله جُهینه بود که در راه ولایت همراه فرزندانش در کربلا شهید شدند.2
بعد از واقعه کربلا و در عصر امام سجاد (ع) و امام باقر(ع) نیز زنان قبیله بنی اسد هنگام دفن شهدا توسط لشکر عمر سعد مورد حمله قرار گرفتند و شماری از آنها شهید شدند.
در زمان امام صادق (ع) نیز صَیته مصریه از زنان شیعه مصر بود که به جهت ولایت علوی توسط حکومت عباسی شکنجه و شهید شد. امّ خالد اَحمِسیه نیز در این دوران از راویان حدیث بود که در دفاع از امام صادق (ع) در زندان منصور عباسی زیر شکنجه جان باخت.3
در منابعی آمده حمیده مادر امام کاظم(ع) به دستور منصور عباسی زندانی شد و تحت شکنجه به شهادت رسید. چنین بانویی از همان ابتدای ولادت امام کاظم(ع) برای حفظ ولایت کوشید. به طوری که وقتی منصور عباسی به دنبال نابودی جانشین امامت بود، با هوشمندی، کودک را از دید جاسوسان مخفی نگه داشت و با الگوگیری از زندگی حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) روحیه مبارزه را در امام تقویت کرد.
امّ ولد نیز همسر یکی از یاران امام کاظم (ع) بود که در بصره پس از پنهان کردن نامههای امام از ترس عباسیان، زیر شکنجه شهید شد.4
بایکوت خبری عباسیان از راه شهادت
از بانوان شهیدی که در دوران امام رضا(ع) تا حضرت حجت(عج) به شهادت رسیدهاند به دلیل سختگیری بسیار حاکمان عباسی در این دوران و ظلم و جور آنان در برکناری ائمه، منابع کمتری در اختیار محققان قرار دارد و فقط به تعدادی محدود اشاره شده که از جمله آنان زنان قبیله بنی فضل است؛ این زنان در حمله به خانه شیعیان در بغداد (به دستور متوکل عباسی) برای دفاع از حریم اهل بیت شهید شدند. این قبیله به عنوان یکی از مهمترین گروههایی شناخته میشوند که در عزاداریهای عاشورایی، به ویژه در کربلا حضور فعال داشتند و مورد سیاستهای خصمانه متوکل قرار گرفتند.
همچنین بانو نٌهَیمه، دایه امام جواد (ع)، پس از شهادت امام در منابر مدینه به دفاع از ولایت پرداخت و توسط والی مدینه به شهادت رسید.
حکیمه خاتون، عمه امام عسکری (ع)، از دیگر بانوانی است که اگرچه در منابع، شهادت ایشان به صراحت نیامده، اما برخی روایات اشاره کردهاند در راه حمایت از امام زمان (عج) مسموم شد.5
در دوران دیگر ائمه (ع) زنان بسیاری در قیامهای شیعی (مانند قیام توابین و مختار)6 برای دفاع از حقانیت اهل بیت (ع) شهید شدند که نام بسیاری از آنها در تاریخ گمنام ماندهاست. راه این بانوان در دوران غیبت صغری و کبری نیز ادامه داشته است. اما هدف این متن بررسی زنانی است که در زمان حضور ائمه به شهادت رسیدهاند.
منابع:
1-مستدرک الوسائل(میرزا حسین نوری)؛ ج11، باب فضل شهید
2 -منتهیالآمال(شیخ عباس قمی)؛ بخش شهدای کربلا و حوادث پس از عاشورا
3-اعیان الشیعه(سید محسن امین)؛ ذیل زندگینامه ائمه
4- منتهیالآمال شیخ عباس قمی
5- ریاحین الشریعه، ج4
6-تاریخ طبری(جلد4و5)؛ حوادث قیامهای شیعی
به قلم زهرا فصیحی؛ پژوهشگر حوزه زنان و خانواده
