به گزارش متادخت، در یادداشت پیشین از قدرت سینما در قهرمان‌سازی و خلق آرمان‌های پیش‌دستانه نوشتیم. سینما به عنوان عرصه مهم اثرگذاری بر مخاطب از حیث موضوع و بازنمایی زنان قابل توجه و بررسی است و می‌توان سیر تحولات اجتماعی در موضوع زنان را از سیر تحولات نقش و جایگاه زن در سینما درک کرد. 

جهت مطالعه یادداشت زن در سینمای دهه 60 کلیک کنید. برای بررسی سینمای دهه 70 ابتدا باید وضعیت اجتماعی و فرهنگی این سال‌های جامعه ایران را بهتر شناخت. در این دهه با پایان یافتن دفاع مقدس فضای جامعه رفته‌رفته به سمت فاصله گرفتن از آرمان‌ها حرکت می‌کند. فشار اقتصادی، تورم بالا و حرکت فضای سیاسی جامعه به سمت تجملات در نیمه ابتدایی دهه 70 وجود دارد. در نیمه نخست، همچنان آثار جنگ تحمیلی و مسائل پس از جنگ از جمله رزمندگان مفقود‌الاثر و یا زندگی جانبازان و انتظار زنان برای بازگشت اسرا به چشم می‌خورد که البته نسبت به سال‌های جنگ تحمیلی کم رمق‌تر است.

شروع زنانه سینما

در این دهه به‌تدریج زنان در آثار سینمایی حضور جدی‌تری دارند. برخی فیلم‌های سینمایی اسامی خود را از اسامی زنان می‌گرفتند. «لیلا»، «سارا» و «پری» اثر داریوش مهرجویی، «نرگس» اثر تهمینه میلانی و… نمونه‌هایی از فیلم‌هایی هستند که به زندگی زنان می‌پردازند. اوایل دهه 70 همچون دهه 60 پوستر فیلم‌ها عمدتا مردانه است و زنان در حاشیه تصویر دیده می‌شوند.

در این دهه برخی آثار به تقابل و نقد نقش‌ها و نگرش‌های سنتی نسبت به زن و مرد پرداخت. برای مثال فیلم «دیگه چه خبر؟» اثر تهمینه میلانی در فضایی کمدی به نقد ارزشمندی فرزند پسر توسط فرد بی‌سواد و سنتی می‌پردازد و تلاش می‌کند خود را در برابر تفکر سنتیِ تربیت دختران برای کار خانگی و ازدواج قرار دهد. باید توجه داشت که جریانات فمینیستی که تا پایان جنگ در قالب فمینیست‌های محفلی به گفتگوهای محفلی و محصور می‌پرداختند با روی کار آمدن دولت هفتم جان گرفتند. از این رو در این دوران شاهد هستیم که فیلم‌هایی با موضوعات زنان نیز بر پرده سینما نشست. آثاری که عمدتا در دسته‌ی فمینیستی قرار می‌گیرند. قرمز (فریدون جیرانی)، دو زن (تهمینه میلانی)، شوکران (بهروز افخمی) و بانوی اردیبهشت (رخشان بنی اعتماد) از این دست فیلم‌های سینمایی هستند.

این دشمنی لازم است؟

در این دهه به ویژه پس از نیمه دهه 70، زنان افرادی هستند که دیگر چون گذشته در خانواده تعریف نمی‌شوند. صحبت از طلاق به درخواست زنان، اشتغال زنان، ضرورت تحصیلات دانشگاهی زنان و ستیز با مردسالاری و گاهی با حقوق اسلامی در این آثار دیده می‌شود. در این دهه زنان در جستجوی هویت خویش هستند و این هویت را در ستیز با مردان دنبال می‌کنند. مبارزه با مردسالاری و تلاش برای دستیابی به فردیت زنانه در آثار تهمینه میلانی به خوبی به چشم می‌خورد. فیلم «دو زن» در تلاش است نشان دهد زنان مستعد و توانمند پس از ازدواج و اجبار به خانه‌داری افسرده شده و تبدیل به زنی شکست‌خورده می‌شوند.

اگر تا پیش از این دهه خانواده، نهاد مقدسی بود که باید حفظ می‌شد. در دهه 70 خانواده بستر ظلم به زنان تصویر می‌شود. فیلم «قرمز» خشونت علیه زنان را در بستر خانواده به تصویر می‌کشید و مخاطب در مواجهه با مردان ظالم همواره حق را به زن می‌دهد.

 بهای سنگین مدرن شدن

آغاز توجه ویژه به زنان، با غربگرایی در آثار سینمایی مواجه شد. همچنان که زن اصیل ایرانی در پی حفظ خانواده است و بر اصول مذهبی و دینی مقید است اما آثار سینمایی زنان را افرادی به تصویر می‌کشد که برای خواست خود در برابر مردان می‌ایستد و خانواده را نیز کنار می‌گذارد. در این آثار به زنان می‌آموزد که هزینه و بهای مدرن شدن و برابری‌خواهی با مردان را بپردازند، حتی اگر این هزینه از دست دادن خانواده باشد.

در این دهه پرداختن به موضوعات جدیدی که تا پیش از آن تابو محسوب می‌شد، نظیر «ازدواج موقت» در فیلم‌های «شوکران » و موضوع فرار دختران در فیلم‌هایی نظیر «دختری با کفش‌های کتانی» و چندهمسری در فیلم «غزال» آغاز می‌شود. همچنین ازدواج غیرسنتی و عشق‌های آتشین جای ازدواج سنتی را می‌گیرد و سبک زندگی طبقه مرفه و مدرن با تصویری در تضاد با سنت و با پوشش کم حجاب در مقایسه با عرف آن زمان بازنمایی شده است.

ریل کج سینما

سینمای  دهه 70 که بسترساز و آغازگر نگاه به زنان بود ریل حرکت به سمت الگوی زن مسلمان ایرانی را کج گذاشت. الگوسازی از زن‌های شورشی در برابر جامعه و تقویت نگاه فمینیستی با جملات شعاری و یا داستان‌های ضد مرد فضا را در دهه 80 به سمت تقویت دعوای زن سنتی و زن مدرن برد. در این آثار هیچ جایی برای زنان موثر مذهبی نمی‌بینیم. گاه حتی چهره هم پیمان با مرد ظالم و سنتی، زنان مذهبی هستند که مانع از آزادی زنان می‌شوند. در این آثار دیدگاه سنتی با المان‌های مذهبی ممزوج شده و کلیشه‌های سنتی را به پای مذهب بازنمایی می‌کند. این مسئله در  دهه 80 جدی‌تر می‌شود. در یادداشت آتی به روند بازنمایی زنان در سینمای دهه 80 خواهیم پرداخت.​

به قلم زهراسادات رضوی علوی، کارشناس ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی