به گزارش متادخت؛ جنبش تنباکو در اواخر قرن نوزدهم، یکی از مهمترین وقایع تاریخ معاصر ایران به شمار میرود که نه تنها به عنوان یک اعتراض سیاسی، بلکه به عنوان نمادی از اتحاد اجتماعی و فرهنگی در برابر سلطه خارجی شناخته میشود. در این جنبش، زنان ایران در کنار مردان در مبارزه با قرارداد تنباکو که توسط دولت قاجار به امضا رسیده بود، حضوری فعال داشتند. آنها با حمایت از روحانیون، سازماندهی تظاهرات و حتی اعتراضات مستقیم میدانی، تأثیر زیادی در پیشبرد این جنبش داشتند. این مشارکت نشاندهنده جایگاه فعال زنان در تاریخ معاصر ایران است و یادآوری آن میتواند الهامبخش جامعه کنونی، جهت فعالسازی هرچی بیشتر بسترهای فعالیت سیاسی و اجتماعی زنان باشد.
نقش زنان در اعتراضات جنبش تنباکو چه بود؟
جنبش تنباکو یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است که نه تنها باعث بیداری اجتماعی و سیاسی مردم شد، بلکه در مسئله زنان، حضور آنان را در تحولات سیاسی کشور نمایان کرد. اعتراضات علیه قرارداد انحصار توتون و تنباکو که در دوران ناصرالدین شاه به وقوع پیوست، بهطور خاص نشاندهنده مشارکت فعال زنان در سیاست و اجتماع بود. زنان در این جنبش، نه تنها در کنار مردان در خیابانها و میدانها حضور داشتند، بلکه در مواقعی خود به عنوان پیشقراولان اعتراضات، نقشی محوری ایفا کردند. فتوای میرزای شیرازی مبنی بر حرمت مصرف تنباکو، آغازگر این حرکت گسترده بود که زنان بهویژه در تهران و دیگر شهرهای ایران، همراه با مردان در اعتراض به این قرارداد ننگین به خیابانها ریختند. آنها با شکستن قلیانها، حمایت خود را از فتوای روحانیون اعلام کردند و خواستار لغو این امتیاز شدند. حضور آنان در این اعتراضات نشاندهنده عزم و اراده برای تأثیرگذاری بر سرنوشت سیاسی و اجتماعی ایران بود. در حرمسرای شاه نیز زنان نقش بسزایی ایفا کردند. انیسالدوله، همسر ناصرالدین شاه، که خود فردی قدرتمند و مؤثر در دربار بود، دستور جمعآوری قلیانها را صادر کرد و حتی در مقابل اعتراض شاه، بر حرمت فتوا تأکید کرد. جنبش تنباکو نه تنها بهعنوان یک اعتراض اقتصادی در تاریخ ایران ماندگار شد، بلکه نقشی اساسی در بیداری اجتماعی زنان داشت و مسیر را برای جنبشهای اجتماعی و سیاسی بعدی در ایران هموار ساخت.1
از حضور مسلحانه تا تشکیل انجمنهای اعتراضی
زنان ایران در این جنبش که علیه قرارداد ننگین تنباکو صورت گرفت، نقشی بسیار فعال و مهم داشتند. تعداد دقیق زنان مشارکتکننده در این جنبش مشخص نیست، اما شواهد تاریخی نشان میدهد که حضور آنها در شهرهای مختلف مانند تبریز، شیراز، تهران و مشهد چشمگیر بوده است. در تبریز، زنان به رهبری زینب پاشا با حضور مسلحانه و بسته نگهداشتن بازارها بهطور مستقیم در اعتراضات شرکت کردند. این حرکتهای اعتراضی نشاندهنده فعالیتهای گسترده زنان بود که در کنار مردان، روحیهای حماسی و انقلابی را در مبارزه علیه استعمار به نمایش گذاشتند. همچنین یکی از روشهای مهم مشارکت زنان، تشکیل انجمنها و اجتماعات اعتراضی بود. آنها حتی در زمانهایی که دولت تلاش میکرد با استفاده از زور و تهدید بازارها را باز کند، به رهبری زنان مجدداً با اسلحه در بازار ظاهر شده و مجدداً آن را میبستند. این اعتراضات، نه تنها در ابعاد اقتصادی، بلکه در ابعاد فرهنگی و اجتماعی نیز تأثیرگذار بود. زنان با شکستن قلیانها و امتناع از خرید و استعمال توتون و تنباکو، اعتراض خود را به تحریم این ماده بر اساس فتواهای روحانیون نشان دادند که ازجمله آنان زنان حرمسرای قاجاری بودهاند! 3
انقلاب مشروطه شروعی برای اثرگذاری زنانه
انقلاب مشروطه ایران در تاریخ خود عمدتاً توسط مردان روایت شده است، اما نباید از نقش مهم زنان در این جنبش اجتماعی و سیاسی غافل شد. زنان در دوران قاجار، که در سایه سلطه مردسالاری قرار داشتند، توانستند در انقلاب مشروطه به طور فزایندهای فعال شوند و سهم خود را در تغییرات اجتماعی ایفا کنند. این حرکت از آنجا اهمیت مییابد که در دوره قاجار، زنان از بسیاری از حقوق ابتدایی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خود محروم بودند و عمدتاً در محیط خانهها محدود میشدند و حتی تحصیل برای آنان بسیار محدود و به شکل سنتی برگزار میشده است که در نتیجه نقش محدودی در فعالیتهای عمومی و اجتماعی داشتند؛ اما با آغاز انقلاب مشروطه، زنان توانستند وارد عرصههای مختلف این جنبش شوند و در تظاهرات و تحصنها شرکت کرده، شبنامهها نوشته و در برخی موارد حتی در لباس مردانه در صحنههای جنگ حضور پیدا کنند.
- بیشتر بخوانید: استعمارستیزی به سبک زنانه
در نهایت هرچند که مشروطه به زنان حق رأی نداد، اما زمینههای فعالیت آنان فراهم شد. تأسیس مدارس دخترانه، انجمنهای زنان و نشریات، باعث شد آنان بتوانند در بطور مستقل و تخصصی در عرصههای اجتماعی و فرهنگی فعالیت کنند. بنابراین نه تنها نقش زنان در انقلاب مشروطه را نمیتوان نادیده انگاشت بلکه این حضور تأثیرات عمیقی بر تاریخ تحولات اجتماعی داشته و یکی از عوامل پایهگذار جنبشهای حقوق زنان در ایران بوده است.2
علاوه بر این همنطور که عنوان شد تاکید بر این نقش تاریخی میتواند الهامبخش نسلهای جدید جامعه بخصوص زنان باشد تا به اهمیت حضور فعالانه در عرصههای اجتماعی و سیاسی پی ببرند. همچنین، بازگویی این نقش به معنای جبران بخشی از تاریخ فراموششده زنان است که در اغلب تحلیلهای تاریخی مورد توجه قرار نگرفتهاند.
منابع:
✍🏻 به گزارش مهدیه سادات نقیبی؛ خبرنگار
یک پاسخ