به گزارش متادخت، زنان در برهه‌هاي حساسي از تاريخ از جمله دوران امام علي (ع) نقشي راهبردي در پيشرفت اهداف متعالي اسلام بر عهده داشتند. اين نقش‌ها و عملكردها الگويي قابل توجه براي زنان و بلكه مردان در طول تاريخ به ويژه عصر پر از چالش غيبت ارائه خواهد داد.

يافته‌هاي تاریخی حاكي از آن است كه زنان در عصر علوي متنوع‌ترين و گسترده‌ترين حضور را در جامعه داشته‌اند. اين بانوان در برملا ساختن نفاق و استوار نمودن حق و آگاه‌سازي جامعه نقشي به شدت كليدي داشته‌اند. آنان همچنین با حضور در كارزار نبرد، زماني كه دشمنان اسلام درصدد تشكيك و ايجاد يأس و رخنه در سپاه اميرالمومنين (ع) بودند با خطابه‌هاي مستدل و مستحكم خويش به تشجیع سپاهيان پرداختند و در مواقع ضروري لباس رزم بر تن نموده و شمشير بر كمر بستند و در سايه رهنمودهاي امام خويش در عرصه سياسي-نظامي خوش درخشيدند. اين بانوان پس از شهادت اميرالمومنين (ع) در زمان حكومت اموي، در شرايطي بحراني و پرخفقان و باوجود جريان تحريف و تهديد، با حضور در دربار معاويه از حكومت و ولايت برحق اميرالمومنين (ع) دفاع کردند.‌

وافدات، مدافعان امیرالمومنین، علی (ع)

داده های منابع تاریخی، نمایانگر تمایل و تمرکز بانوان شیعه به بیان و تبیین جایگاه امام علی (ع) و اثبات حقانیت او در مسئله خلافت است. در میان این گروه از زنان، نام شانزده تن به چشم می‌خورد که در اصطلاح تاریخی، «وافدات» نامیده می‌شوند؛ وافدات، اصطلاحی تاریخی برای بانوانی است که به سبب دفاع از امام علی (ع) در نبرد صفین و برهه‌های مهم تاریخی و تشجیع سپاه با اشعار و سخنان حماسی خویش، پس از به قدرت رسیدن معاویه به حضور وی فراخوانده شدند، اما در مجلس او نیز به روشنگری سیاسی و اعتقادی پرداختند و منابع اهل سنت و شیعی، سخنان آنان را ثبت کرده اند.

شرح حال، فضائل، ایمان، سخنان و فعالیت‌هاى این بزرگ زنان‏تاریخ، نشان می‌دهد که هر یک از ایشان، نقطه عطفى در ایفاى‏نقش زن در اسلام بوده‌اند. این راویان، زمانى گفتار، رفتار، کردار و فضائل على بن ابى طالب(ع) را متذکر مى‌شدند که جامعه‏اسلامى دچار اختناق، جعل و تزویر حدیث و سب امیرالمومنین (ع) بود. بنابراین، نقش نقل‌هاى ایشان در مقابله با شرایط آن زمان، بسیار آشکار و غیر قابل انکار است.
در میان راویان امام على بن ابى طالب(ع)، کسانى چون اروى دخترحارث، ام الخیر بارقیه، دارمیه حجونیه و سوده دختر عماره را مشاهده مى‌کنیم که عدالت، جوانمردى، پیروى از حق، محبت و ولاى‏على (ع) چنان در ایمان قوى ایشان ریشه دوانیده بود که در دربار معاویه با شهامت، کلام حق را ادا کرده و به بیان‏ خصائص و رفتار و کردار ایشان پرداختند، تا جایى که‏ معاویه و درباریان او را به تعجب واداشتند و نشان دادند که ‏ترسی از کشته شدن به دست فردى چون معاویه ندارند.

زنانی که تاریخ را تکان دادند

اروى، دختر حارث بن عبدالمطلب، صحابى رسول اکرم (ص) و از بانوان فصیح و بلیغ بود. وى در برابر معاویه، ناحق بودن خلافتش‏ و اسلام نیاوردن او را (تا فتح مکه) به رخش کشید و از امانتدارى على (ع) و عمل آن حضرت به احکام و اوامر الهى سخن‏گفت و عمروعاص و مروان را مفتضح ساخت و شعرى در فضائل‏امیرالمومنین(ع) سرود و صفات آن حضرت را بر شمرد.¹

***
ام الخیر، دختر حریش بن سراقه بارقیه، از تابعیان رسول خدا (ص) و از اصحاب على (ع) بود که در مکتب ایشان آموخته بود که باید از حق‏دفاع کند و از چیزى نهراسد. این بانوی شجاع در بارگاه معاویه، لغزش‌ها و گمراهى‏هاى او را به یادش آورد و گفت: «على (ع) طبق سنت راستین  ‏پیامبر(ص) عمل مى‌کند و براى کسب لذت‌ها از راه راست منحرف نمى‏شود. اوست دو شقه کننده بدن‌ها [بدن‌هاى کافران] و شکننده بت‌ها. و آنگاه که نماز گزارد، مردم مشرک بودند. پیامبر (ص) را اطاعت‏کرد، در حالى که دیگران از او روى گرداندند».

سپس شجاعت‌ها وشهامت‌هاى على (ع) در بدر، احد، خیبر و… را یادآور شد، تاجایى که معاویه گفت: «به خدا قسم، اگر تو را بکشم، بر من گناهى‏نیست».

ام الخیر نیز در جواب او گفت: «به خدا سوگند که بدم نمى‌آید به دست ‏مردى شقى چون تو، کشته شوم!»
این بانو در جنگ صفین شرکت کرد و در حالى که تازیانه‌اى در دست‏ داشت و مانند شیر نعره مى‌کشید و جنگاوران را به جنگ ترغیب مى‏کرد، مى‌گفت: «اى مردم! بترسید از ساعت قیامت که امرى است ‏عظیم. به درستى که خداوند، حق را براى شما واضح گردانیده و دلیل و برهان را آشکار کرده و راه را روشن نموده و علم را بلند گردانیده و شما را در کورى و تاریکى نگذاشته است. خدا شما را رحمت کند، به کجا مى خواهید بروید؟ از امیرالمومنین (ع) فرار مى‌کنید یا از جنگ؟ از اسلام روى گردانیده‌اید یا از حق‏برگشته‌اید؟»²
***
دارمیه حجونیه، زنى سیه چهره، اما سپید سیرت، با فضیلت و فصیح  ‏از قبیله بنى کنانه و از طرفداران و اصحاب على  (ع) بود. او در زمان خلافت معاویه زنده بود و در حجون مکه زندگى مى‌کرد. او خطاب به معاویه، على (ع) را چنین توصیف مى‌کند: «على (ع) را دوست دارم، به سبب عدلش نسبت ‏به رعیت و اینکه بیت‏المال را مساوى قسمت مى‌کرد. تو را دشمن مى‌دارم، زیرا باعلى (ع) جنگیدى در امرى که او از تو برتر بود و چیزى را طلب‏کردى که حقى در آن نداشتى. على (ع) را دوست دارم، چون رسول‏خدا (ص) او را ولایت‏ بخشید و دوستدار مستمندان بود و اهل علم را بزرگ مى‌شمرد…»³

چند تن دیگر از چنین زنانی در زمان امیرالمؤمنین (ع) حضور داشتند و در دفاع از حضرت ایفای نقش کردند و دست به اعمال بزرگی زده‌اند که در این تحقیق مجال نام بردن از تک‌تکشان فراهم نیست.

نماد مشارکت آگاهانه‌ زنان در تمدن اسلامی

موضوع وافدات در دوران حکومت امام علی (ع) تنها یک گزارش تاریخی نیست، بلکه الگویی ماندگار از نقش فعال زنان در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و قضایی است. این پدیده نشان می‌دهد که در جامعۀ اسلامی، زنان می‌توانند بدون تخریب ارزش‌های دینی، به عنوان کنشگران اثرگذار ظاهر شوند. وافدات ثابت کردند که زنان می‌توانند صدای عدالت‌خواهی، مشاوران آگاه حاکمان در مسائل کلان و پل ارتباطی بین مردم و حکومت باشند.

در پایان باید گفت، وافدات پیشگامان جنبش عدالت‌طلبی و مشارکت اجتماعی زنان در تاریخ اسلام بودند و میراث آنان تا امروز می‌تواند الهام‌بخش جامعه‌هایی باشد که به دنبال تحقق عدالت و مشارکت همگانی هستند.

1. بلاغات النساء، ص43
2. همان، ص105
3. همان

 به قلم زهرا فصیحی؛ پژوهشگر حوزه تاریخ اسلام و زنان