به گزارش متادخت، یکی از نادیده گرفته شدهترین جنبههای واقعه کربلا، نقش استراتژیک و هوشمندانه زنان کاروان اسرا در حفظ میراث عاشورا است. این بانوان موفق شدند در شرایطی که تمام قدرت نظامی در اختیار دشمن بود، الگویی بی نظیر از مقاومت غیرمسلحانه در تاریخ را ارائه دهند و در تاریکترین شب تاریخ، وقتی آفتاب عدالت در کربلا غروب کرد، چنین زنانی اسارت را به میدان جهاد تبدیل کردند و بار سنگین رسالت زینبوار را بر دوش کشیدند. شهید مطهری در این باره میگوید: «تاریخ کربلا، یک تاریخ و حادثه مذکرـ مؤنّث است. حادثهاى است که مرد و زن، هر دو، در آن نقش دارند؛ ولى مرد، در مدار خودش و زن، در مدار خودش.»1 به همین دلیل، بررسی نقش زنان در واقعه عاشورا و دوران اسارت پس از آن، از منظر تاریخی و جامعهشناختی حائز اهمیت است.
رسالت زینبوار
بدون شک اثرگذارترین زن در تاریخ کربلا زینب کبری (س) است. او با روایتگری تاریخی و کوبندهاش در مقابل یزیدیان، سبب شد تا کربلا در کربلا نماند و پیام امام حسین (ع) به مردمان هزار و چهارصد سال بعد نیز برسد. اما حضرت زینب (س) تنها زن تأثیرگذار واقعه کربلا نبود. تاریخ از جانفشانی زنانی روایت کرده است که دریک روز، داغِ عزیزترینهایشان را دیدند اما ذرهای از راه خود برنگشتند. این بانوان قهرمان، از دشت خونین کربلا تا بازار بردهفروشی کوفه و دربار طاغوتزده شام، هرکدام به شکلی بینظیر تاریخ را روایت کردند، اسلام را زنده نگه داشتند و درس عزت را به جهانیان آموختند.
بانوان آزاده دشت نینوا
ام کلثوم، از جمله بانوانی است که در کربلا حضور داشت و سپس همراه کاروان اسرا شد. از دختران حضرت علی(ع) که هنگام همراهی در کاروان اسرا دائما فریاد میزد «یا حسیناه! یا أخاه!» تا مردم بفهمند اینان اسیران خاندان پیامبرند. همچنین در مسیر اسارت، از ترس اینکه مبادا کودکان گم شوند آنها را دور خود جمع میکرد و برایشان قصه میگفت تا آرام شوند. در کوفه نیز پس از خطبه حضرت زینب (س) ایشان نیز سخنرانی کرد و با اشاره به سر بریده امام حسین(ع) گفت: «این سر بریدهای که میبینید، سر برادرم حسین است. همان که پیامبر او را چشمانش مینامید. چرا حسین را خوار نمودید و او را کشتید و اموالش را به تاراج بردید؟ مرگ و نابودی بر شما باد. آیا میدانید چه بلایی دامنگیر شما شد؟ بهترین مردان بعد از رسول خدا را کشتید و دلسوزی از کانون دل شما رخت بر بست، هان که حزب خداوند پیروز است و حزب شیطان زیانکار….»2
رباب، از دیگر زنان همراه کاروان اسرا بود. ایشان از همسران باوفای امام حسین(ع) و مادر سکینه و علی اصغر (ع) است. او به دلیل از دست دادن همسر و طفل شیرخوارهاش در اوج حزن و مصیبت بود. اما با این حال حضرت سکینه را دلداری میداد و در شام وقتی یزید میخواست سکینه (س) را تحقیر کند با شجاعت ایستادگی کرد. او در میان راه و در زمان اسارت استوار ماند تا کودکان دلداری بگیرند و الگویی از صبر در میان زنان و کودکان بود.
همچنین حضرت سکینه(س) با اینکه فقط نه سال داشتند در سفر اسارت نقشی موثر ایفا کرد و جملهای خطاب به یزید گفت که مجلس او را دگرگون ساخت و حضار را به فکر فرو برد؛ ایشان فرمود: «ای یزید! آیا دختران پیامبر خدا باید اسیر باشند؟!»
از دیگر دختران امام حسین (ع) که در میان اسرا بودند میتوان به فاطمه، دختر بزرگ ایشتن و همسر حسن مثنی(فرزند امام مجتبی (ع)) اشاره کرد. امام حسین درباره او فرموده: «او بیش از دختر دیگرم به مادرم فاطمه زهرا(س) شبیه است». همچنین ایشان به عنوان اسیر به کوفه و شام رفت و در مسیر اسارت به امام سجاد (ع) در بیماری رسیدگی میکرد.
فاطمه دختر امام علی(ع) نیز همراه این کاروان بود. وی که فاطمه صغری نیز نامیده شده به همراه همسرش ابو سعید بن عقیل در کربلا حضور داشت و پس از شهادت همسرش به همراه کاروان به اسارت رفت. وی از راویانی است که در کوفه خطبهای خواند و گفت: « …..مبادا از خونی که بر ما ریختید خوشحال باشید که این مصیبتهای بزرگ و محنتهای شگرف که به ما رسیده پیش از اینکه بر ما برسد در تقدیر الهی بود و این بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست شما رفته است، اسفناک نباشید و بر آنچه به شما رسیده فرحناک نگردید…»3
از دیگر زنان نام آشنا فضه النوبیه است. فضه از نظر ایمان و زهد و تقوا در درجه عالی قرار داشت و محبتش به اهل بیت (ع) مشهور است. او عمری خدمتکار حضرت زهرا (س) بود و پس از ایشان در خدمتگزاری به حضرت زینب (س) بسیار تلاش کرد. در جریان کربلا نیز همراه ایشان بود و پس از اسارت نیز بانو را تنها نگذاشت.4
بانوان بسیار دیگری در این مسیر، حضرت زینب (س) و خاندان اهل بیت را همراهی کردند که در تاریخ گمنام بودهاند و یا تنها نامی از آن ها برجا ماندهاست و از زجرها و زحماتی که کشیدهاند توضیحی ذکر نشده مانند، فکیهه زوجه عبدالله بن اریقط. فکیهه در خانۀ رباب همسر امام حسین (ع) خدمت میکرد و از عبدالله پسری به نام قارب داشت که در کربلا شهید شد. فکیهه هم به همراه رباب به همراه اسیران به شام رفت. همچنین حسنیه که امام حسین (ع) او را از نوفل بن حارث بن عبدالمطلب خریده و به مردی که سهم نام داشت تزویج کرد. حاصل این ازدواج پسری بنام منجح بود. حسنیه در خانه امام زینالعابدین (ع) خدمت میکرد تا اینکه با پسرش منجح به همراه حضرت سیدالشهدا (ع) به کربلا آمد. منجح در کربلا به شهادت رسید و مادرش با اهلبیت (ع) در مصائب سهیم و شریک بود.
این همراهی و همدلی زنانه نشان میدهد حضرت زینب (س) یکه و تنها نبوده و هر کدام از این بانوان نقش مهم و مؤثری در انتقال پیام عاشورا و حفاظت و نگهداری از کودکان و مجروحان ایفا کردهاند. همچنین امام صادق (ع) در مورد این زنان میفرماید: «هیچیک از زنان ما خضاب نکرد و روغنى استفاده ننمود و سُرمه نکشید و شانه نزد، تا این که سرِ عبیدالله بن زیاد را برایمان آوردند. ما پس از آن نیز همواره گریان بودیم.» 5
زنان، رسانه عاشورا
تحلیل تاریخی نقش زنانِ کاروان اسرای کربلا نشان میدهد، این بانوان نه تنها قربانیان منفعل واقعه نبودند، بلکه با ترکیب بینظیری از شجاعت و فراست، موفق شدند در شرایطی که تمام ابزارهای قدرت در اختیار حکومت بود، با تکیه بر سلاح کلام و رفتارهای نمادین، پایههای مشروعیت نظام اموی را به لرزه درآورند. عملکرد آنان ثابت کرد که در جنگ روایتها، گاهی یک سخنرانی آتشین میتواند تأثیری ماندگارتر از صدها شمشیر داشته باشد.
مطالعه تطبیقی رفتار این بانوان نشان میدهد چگونه آنها با بهرهگیری از تاکتیکهای مختلف – از خطبههای آتشین گرفته تا سکوتهای معنادار – توانستند پیام عاشورا را نه تنها به مردمان هم عصر خود، بلکه به نسلهای بعدی نیز منتقل کنند. این موفقیت حیرتانگیز در شرایطی به دست آمد که تمام ساز و کارهای سرکوب حکومتی علیه آنها به کار گرفته شده بود.
امروز پس از گذشت قرنها، درسهای این واقعه به ما میآموزد که در نبرد حق و باطل، ابزارهای نرم میتوانند تأثیری ژرفتر و ماندگارتر از ابزارهای سخت داشته باشند. عملکرد این بانوان و در رأس آنها حضرت زینب (س) که رفتارش الگویی برای دیگر بانوان این مسیر بود، به خوبی اثبات میکند که در شرایط بحران، چگونه میتوان با هوشمندی و تدبیر، پیروز شد.
منابع:
1) کتاب حماسه حسینی، نوشته شهید مطهری
2) لهوف سید بن طاووس (بخش اسرا)
3)همان
4) بحار الانوار
5) کامل الزیارات
✍🏻 به قلم زهرا فصیحی؛ پژوهشگر حوزه زنان و خانواده
یک پاسخ