به گزارش متادخت، در طول تاریخ، جنگ و پیکار در راه حق همواره بهعنوان یکی از مهمترین آزمونهای انسانها مطرح بوده است. اما نگاه سنتی به این عرصه، غالباً آن را مردانه تصویر کرده و نقش زنان را کمرنگ جلوه داده است. در حالیکه آموزههای اسلام و سیره پیامبر (ص) و ائمه (ع) نشان میدهد که مبارزه با ظلم، جنسیتناشناس است و هر فرد ـ زن یا مرد ـ باتوجه به تواناییها و شرایط خود، میتواند در این مسیر گام بردارد.
امروزه، برخی با نگاه جنسیتی میپندارند که جهاد و دفاع تنها در انحصار مردان است، در حالیکه اسلام چنین تفکری را رد میکند. قرآن با صراحت میفرماید: «وَالمُؤمِنونَ وَالمُؤمِناتُ بَعضُهُم أَولِیاءُ بَعضٍ»1 مردان و زنان مؤمن، یار و یاور یکدیگرند.
این آیه، بخصوص باتوجه به آیات قبل و بعد آن، بهروشنی نشان میدهد که مبارزه برای حق، وظیفهای مشترک بین زن و مرد است، اما نحوه مشارکت آنان ممکن است متفاوت باشد.
- مطلب مرتبط: زنان؛ ستونهای خاموش دفاع
زن در میدان نبرد؛ از تاریخ تا امروز
در اسلام، مشارکت زنان در جهاد و دفاع از کیان اسلامی با رعایت موازین شرعی جایز است و حتی در برخی موارد، ضروری محسوب میشود. نمونههای تاریخی ثابت میکند، زن مسلمان نهتنها میتواند در جهاد شرکت کند، بلکه گاه نقش او سرنوشتسازتر از نبردهای نظامی است. برخی از مبانی این موضوع را میتوان در آیات قرآن و سیره عملی بانوان صدر اسلام بررسی کرد:
آیهی ۱۹۵ سوره آلعمران نشان میدهد پاداش الهی برای جهاد و عمل صالح، مختص جنسیت نیست و زنان نیز میتوانند در میدان دفاع از اسلام نقش داشته باشند. آیه میفرماید: «فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لَا أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى» پروردگارشان دعای آنان را اجابت کرد که من عمل هیچ عملکنندهای از شما را، چه مرد یا زن، تباه نمیکنم.
همچنین در سیره و شیوه زندگانی حضرت زهرا (س) بوده است که ایشان در جنگهای صدر اسلام به مداوای مجروحان و پشتیبانی از رزمندگان میپرداختند. در همین راستا نقش حضرت زینب (س) پس از واقعه کربلا نیز قابلتوجه است. ایشان با حضور در کاخ یزید، به جهاد تبلیغی پرداخت و از حریم اسلام دفاع کرد. و این رویدادهای تاریخی نشاندهنده نقش غیرمستقیم، ولی حیاتی زنان، در جهاد است.
از چنین مواردی میتوان نتیجه گرفت که اسلام مشارکت زنان در جهاد را با رعایت برخی اصول مانند ضرورت دفاع (در صورت خطر برای اسلام و مسلمین)، حفظ کرامت و عفّت زن مسلمان، اولویت نقشهای غیرمستقیم مانند پشتیبانی، درمانگری و تربیت نسل میپذیرد و در عصر حاضر نیز بانوان مسلمان میتوانند با الگوگیری از سیرهی حضرت زهرا (س) و حضرت زینب (س)، در عرصههای فرهنگی، اجتماعی و نظامی (در چارچوب شرع) نقشآفرینی کنند.
- بیشتر بخوانید: اسارت یا رسالت؟ زنانی که عاشورا را جهانی کردند
حضور بانوان در جنگهای پیامبر (ص) و امام علی (ع)
در جنگهای زمان پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع)، بانوان مسلمان بهصورتهای مختلفی (مستقیم و غیرمستقیم) در جهاد شرکت داشتند. برای نمونه، در جنگ اُحد (۳ه.ق) حضرت فاطمه (س) پس از مجروح شدن پیامبر (ص) به همراه امام علی (ع) به مداوای ایشان پرداختند و زخمهایشان را شستوشو دادند. در واقع، ایشان نقش پشتیبانی پزشکی و روحیهبخشی به رزمندگان را ایفا میکردند.2
همچنین اُمّعماره (نسیبه بنت کعب) یک بانوی صحابی بود که نقش جنگآوری مستقیم در میدان نبرد را داشتهاند. ایشان با شمشیر از پیامبر (ص) دفاع کرد و در میدان جنگ زخمی شد. پیامبر در مورد ایشان فرمود: جایگاه نسیبه امروز بهتر از جایگاه فلان و فلان مرد بود.3
در جنگ جمل نیز (۳۶ه.ق) برخی بانوان مانند اُمّهانی و اسماء بنت عمیس نقش امدادگری و پرستاری در جنگ داشتند.4
از این نمونههای مستند تاریخی میتوان نتیجه گرفت بانوان مسلمان در جنگها حضور داشتند اما معمولاً در نقشهای پشتیبانی، تبلیغ و روشنگری و پرستاری بودهاند و در برخی موارد در دفاع مستقیم هم شرکت کردهاند که فقط در شرایط اضطراری بوده است؛ مانند اُمّعماره.
بنابراین حضور زن در جنگ، مطلق نیست، بلکه باید مصلحتمحور و مبتنی بر حفظ ارزشهای اسلامی باشد؛ چراکه اسلام، با حکمت الهی، مسئولیتها را بر اساس توانمندیهای طبیعی تقسیم کرده و اگر زنان کمتر در خط مقدم نظامی دیده میشوند، نه از سر تضعیف، که برای حفظ کرامت آنان است. جایگاه مادرانه و محوریت خانواده، خود نوعی جهاد مقدس است که هیچ شمشیری یارای برابری با آن نیست. اما وقتی پای دفاع از حریم اسلام به میان آید، تاریخ نشان داده بانوان مسلمان همپای مردان، با ابزار متناسب با شأن خود حاضرند. پس تفاوت نقشها نه تبعیض که تناسبسازی حکیمانه است.
جهاد، مسئولیتی فراجنسیتی بر اساس تواناییها
در مکتب اسلام، مبارزه با ظلم یک مسئولیت انسانی است، نه جنسیتی. و زن و مرد، هر دو ـ با ابزارهای متفاوت ـ در این مسیر نقشآفرینند.
قرآن و سنت در اینباره به ما آموخته است: جهاد فقط اسلحه نیست؛ گاهی یک قلم، یک سخنرانی، یک مداوای مهربانانه، و گاهی تربیت نسلی آگاه، همان جهاد بزرگ است. هیچکس در این میدان بیمسئولیت نیست و زنان و مردان امت، دو بال یک حرکتاند؛ همانطور که پرنده با یک بال پرواز نمیکند، جامعه اسلامی نیز بدون نقشآفرینی همه استعدادها به پیروزی نمیرسد.
این نکته نیز حائز اهمیت است که ظلمستیزی، انتخابی نبوده؛ و سکوت در برابر ستم، خیانت به انسانیت است.
همچنین باید متذکر شد که در میدان مبارزه با ظلم، اسلام پرچمدار نگاهی انسانی و فراجنسیتی است. آنجا که پای دفاع از حق به میان میآید، زن و مرد نه در برابر هم، بلکه در کنار هم ایستادهاند، هر یک با سلاح منحصربهفرد خویش و تاریخ گواه است که گاه قلمرو جهاد، صحنه شمشیر زنان بوده، گاه عرصه فریاد خطیبان، و گاه میدان صبر مادران.
قرآن با آیه «المؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیاء بعض» پرده از این حقیقت برمیدارد که مبارزه با ستم، زنجیرهای است که حلقههای آن را زنان و مردان با هم میسازند. از دشت اُحد تا کویر کربلا، از خیابانهای امروز تا صفحههای مجازی، بانوان مسلمان ثابت کردهاند که جهاد، لباس یکسان نمیپوشد.
پس باید این واقعیت را فریاد زد و در جامعه امروزی درباره آن روشنگری کرد که پشت هر پیروزی نظامی، هزاران نقش غیرنظامی وجود دارد که گاهی نادیده گرفته میشود؛ در حالیکه نقشآفرینی بانوان در سایهی جنگ، خود یک جهاد نامرئی است.
منابع:
- قرآن کریم، سورهی توبه، آیهی ۷۱
- تاریخ طبری، جلد ۲، صفحهی ۲۱۷
- سِدالْغابه، ابن اثیر، جلد ۵، صفحهی ۶۲۰
- الاستیعاب، ابن عبدالبر، جلد ۱، صفحهی ۲۵۰
به قلم زهرا فصیحی؛ پژوهشگر حوزه تاریخ اسلام و زنان
