به گزارش متادخت، در دهههای اخیر، پوشش اسلامی زنان مسلمان در کشورهای غربی به یکی از بحثبرانگیزترین موضوعات فرهنگی و سیاسی تبدیل شده است. از قانون ممنوعیت روسری در مدارس فرانسه تا محدودیتهای ترکیه در دانشگاهها، و این جدال همچنان در جریان است.
در این گزارش تلاش داریم تا با استفاده از آمار، مقالات و بررسیهای پژوهشگران غربی دیدگاههای گوناگون زنان مسلمان درباره حجاب را در بافت فرهنگی و آموزشی غرب بررسی کنیم.
زمینه تاریخی و سیاسی: تقابل سکولاریسم و نماد دینی
در سالهای ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵، دولتهای فرانسه و ترکیه قوانینی تصویب کردند که بر اساس آن، استفاده از پوششهای مذهبی، از جمله روسری اسلامی، در مدارس و دانشگاهها ممنوع اعلام شد.
در فرانسه، این قانون بر پایه سکولاریسم افراطی بنا شد؛ اصلی که حضور هرگونه نماد دینی در فضای عمومی را تهدیدی برای وحدت ملی میدانست؛ در ترکیه نیز، دولت سکولار از زمان آتاتورک، حجاب را مانعی در مسیر «مدرنسازی» و «غربی شدن» معرفی کرده بود.
این سیاستها پیامدهای گستردهای بهویژه برای زنان مسلمان در این کشورها در پی داشت. بسیاری از آنان، میان اعتقادات خود و ادامه تحصیل یا اشتغال، مجبور به انتخاب شدند. در برخی موارد، دانشآموزان مسلمان در فرانسه از مدارس اخراج شدند و در ترکیه نیز تا سالها ورود زنان محجبه به دانشگاهها ممنوع بود.
زنان مسلمان اروپایی چه میگویند؟
طبیعی است که درک زنان مسلمان از حجاب یکدست نباشد. برای برخی، حجاب نوعی عبادت و فرمان الهی؛ و برای گروهی دیگر، بیانی از هویت فرهنگی و استقلال فکری در برابر نگاه نادرست غرب به زنان شرقی است.
یکی از زنان مسلمان اروپایی دراین خصوص میگوید: «من با پوشیدن حجاب اعلام میکنم که نگاه دیگران باید بر اخلاق و عقل من باشد، نه بر بدنم. این انتخاب من است!»
همچنین زنان در این تفکر اعتقاد دارند که حجاب برایشان ابزاری برای کنترل نگاهها و مرزبندی محترمانه با مردان در محیط عمومی است. آنان حجاب را نوعی محافظت از شأن انسانی و نه محدودیت آزادی میدانند.
اما در بسیاری از رسانههای غربی، زن محجبه هنوز در قالب کلیشهای زن «محدودشده» یا «تحت سلطه» نمایش داده میشود. درحالی که طبق پژوهشها و مشاهدات عینی این تصویر با واقعیت زندگی روزمره زنان مسلمان فاصله دارد. همچنین رسانهها اغلب از روایت زنانی که با اراده خود حجاب را برگزیدهاند و در جامعه فعالاند چشمپوشی میکنند. این در حالی است که شمار قابل توجهی از زنان مسلمان در عرصههای دانشگاهی، پزشکی، آموزش و رسانه در حال بازتعریف چهره زن مسلمان مدرن هستند؛ زنی که میان باور دینی و حضور اجتماعی تعارضی نمیبیند.
تجربه زیسته در جوامع غربی: احترام یا تبعیض؟
با این حال بسیاری از زنان مسلمان در اروپا از تبعیض پنهان و آشکار رنج میبرند. تجربه زنی که در آکسفورد زندگی میکند میگوید: «در لندن مردم رفتار محترمانهای دارند، اما در شهرهای کوچکتر، نگاهها و گاه توهینها آزاردهنده است. بارها در خیابان صدای تمسخر شنیدهام، فقط چون روسری دارم».
همچنین بازرسیهای مکرر در فرودگاهها و دشواری یافتن شغل به دلیل پوشش اسلامی از دیگر مشکلات پرتکرار زنان مسلمان اروپایی است که به اعتقاد آنان پس از حملات ۱۱ سپتامبر، افزایش احساس ناامنی در میان مسلمانان غربی، فضای گفتوگو را پیچیدهتر کرده و گاه پوشش اسلامی را بهعنوان نمادی سیاسی تعبیر میکنند.
با این حال، نمونههای مثبتی نیز گزارش میشوند؛ برای مثال برخی از زنان محجبه در دانشگاههای بریتانیا میگویند که با تشکیل انجمنهای دانشجویی اسلامی، توانستهاند هویت جمعی و اعتماد بهنفس تازهای بیابند. برای آنان، حجاب نه نشانه جدایی بلکه پل ارتباطی میان ایمان و زندگی مدرن است.
حجاب، هویت و برابری جنسیتی
یکی از نکات مهم دیگر تبیین رابطه میان حجاب و برابری جنسیتی است. برخلاف تصور رایج در غرب که حجاب را نماد سرکوب زنان میداند، بسیاری از زنان معتقدند پوشش اسلامی به آنان امکان میدهد تا در محیطهای کاری و آموزشی بدون ارزیابی ظاهری یا جنسی حضور یابند.
«وقتی حجاب دارم، احساس میکنم از قضاوت ظاهری آزاد شدهام. مردم به گفتارم گوش میدهند، نه به ظاهر و بدنم»
از این منظر، حجاب میتواند ابزار رهایی از نگاه جنسیتزده باشد، نه نشانهی محدودیت.
نقش آموزش و گفتوگو در کاهش سوءتفاهمها حجاب
بخش بزرگی از تنشهای فرهنگی پیرامون حجاب(جدا از سوگیریهای سیاسی) ناشی از ناآگاهی متقابل است. نظامهای آموزشی در کشورهای غربی باید با رویکرد گفتوگویی و بینفرهنگی به موضوع دین و پوشش بپردازند.
در این رابطه مدارس و دانشگاهها میتوانند با آموزش درباره ارزشهای اسلامی، تاریخ حجاب و تنوع دیدگاههای درون جوامع مسلمان، زمینه درک متقابل را تقویت کنند.
استفن بیگر، پژوهشگر دانشگاه ووستر بریتانیا، در این خصوص میگوید: «گفتوگو نه برای قانع کردن طرف مقابل، بلکه برای فهمیدن اوست. تنها از راه ارتباط انسانی میتوان از “دیگری” ترسزدایی کرد».
جمعبندی: حجاب، انتخابی در جهانی چندفرهنگی
برای میلیونها زن مسلمان در غرب، حجاب نه نماد عقبماندگی، بلکه بیانگر حق انتخاب، هویت دینی و کرامت انسانی است. آنان در میان ارزشهای مدرن و باورهای سنتی، مسیر شخصی خود را یافتهاند.
در نهایت، مسئله حجاب در جوامع غربی آزمونی است برای سعهصدر فرهنگی و بلوغ دموکراسی؛ اینکه جامعه تا چه اندازه میتواند تفاوتها را بپذیرد، بدون آنکه آزادی فردی را قربانی یکسانسازی فرهنگی کند.
گفتوگو، احترام و آموزش میانفرهنگی تنها راهی است که میتواند از برخورد نمادها و ارزشها، پل تفاهم بسازد؛ پلی میان ایمان، سنت و مدرنیته.
منبع:
Stephen Bigger (2006). Muslim women’s views on dress code and the hijab: some issues for education. Journal of Beliefs & Values, 27(2), 215–226.
✍🏻 به قلم فرناز اینانلو؛ سردبیر، فعال حوزه زنان و خانواده
