به گزارش متادخت، در فرهنگ ایرانی و اسلامی، «شهادت» اوج ایثار و از خودگذشتگی تلقی می‌شود؛ جایگاهی که شهید در آن جان خویش را در راه عقیده، میهن و مردم و به یک معنا در راه خدا، فدا می‌کند. اما در کنار این جایگاه والا، همیشه چهره‌ای دیگر از ایثار وجود دارد که کمتر دیده می‌شود؛ چهره‌ای خاموش و صبور که نامش «همسر شهید» است. زنانی که پس از رفتن همسران‌شان، نه تنها باید بار سنگین دلتنگی را بر دوش بکشند، بلکه ناگهان در برابر جامعه، خانواده و حتی برداشت‌های فرهنگی ایستاده‌اند که گاه آنان را در حصار سکوت و قضاوت قرار می‌دهد.

تداوم مسئولیت پس از پایان یک زندگی

با شهادت یک رزمنده، زندگی همسرش به معنای واقعی کلمه دگرگون می‌شود. زنی که شاید هنوز در جوانی است، ناگهان در جایگاه «همسر شهید» قرار می‌گیرد؛ عنوانی که اگرچه با احترام همراه است، اما بار مسئولیت سنگینی را نیز بر شانه‌های او می‌گذارد. از آن پس، او دیگر فقط یک زن نیست که زندگی شخصی خود را پیش می‌برد، بلکه در نگاه جامعه، نماد وفاداری، صبر و قداست می‌شود. گویی از او انتظار می‌رود انسانی بی‌خطا و همیشه در اوج معنویت ذاتی باقی بماند.

در حالی که واقعیت زندگی چیز دیگری است. او هنوز همان انسان است با احساسات، خواسته‌ها، نیازها و گاه ضعف‌هایی طبیعی. اما عرف نادرست جامعه، در بسیاری از موارد، این حق طبیعی را از او سلب می‌کند. به‌جای اینکه او را به عنوان یک فردی که می‌تواند تصمیم بگیرد، اشتباه کند یا دوباره مسیر زندگی‌اش را بسازد، ببینند، اغلب تنها با عنوانی مقدس اما محدودکننده نگاهش می‌کنند.

نگاه جامعه به همسران شهدا؛ احترام آمیخته با قضاوت

همسران شهدا در فرهنگ عمومی، همواره با احترام یاد می‌شوند. در سخنرانی‌ها، فیلم‌ها و نوشته‌ها از آن‌ها به عنوان «الگوی صبر و استقامت» نام برده می‌شود. اما این احترام گاه در عمل به قید و بند اشتباه تبدیل می‌شود که نه مورد قبول شرع است و نه عقل. برای مثال اگر زنی از این قشر تصمیم بگیرد دوباره ازدواج کند، بسیاری نگاه‌ها به سوی او برمی‌گردد؛ نگاهی آمیخته با قضاوت. گویی این انتخاب، وفاداری او را زیر سؤال می‌برد.

در حالی که آنچه از سیره شهدا می‌دانیم– اگر امروز در میان ما بودند – احتمالاً نخستین کسانی بودند که می‌خواستند همسرشان دوباره به زندگی بازگردد و طعم آرامش را بچشد. اما سنت‌های فرهنگی و برداشت‌های احساسی، گاه چنان قوی‌اند که بر منطق و انسانیت سایه می‌اندازند.

ازدواج مجدد برای بسیاری از این زنان نه تنها یک انتخاب شخصی نیست، بلکه به چالشی اجتماعی تبدیل می‌شود. برخی از خانواده‌ها یا اطرافیان حتی با اشاره و کنایه، او را از چنین تصمیمی برحذر می‌دارند. در نتیجه، بسیاری از این زنان ترجیح می‌دهند در سکوت بمانند؛ سکوتی که گاه از صد فریاد دردناک‌تر است.

• بیشتر بخوانید: شهادت دو نفره؛ صحنه‌ای که از خانواده شهدا کمتر دیده می‌شود

فشار نامرئی تقدس برشانه همسران شهدا

همانطور که ذکر شد، عنوان «همسر شهید» در ذات خود مقدس و محترم است، اما همین قداست می‌تواند به بار سنگینی بر دوش فرد تبدیل شود؛ از او انتظار می‌رود که همواره «نمونه» باشد؛ در رفتار، پوشش، گفتار و حتی احساسات. گویی کوچک‌ترین لغزش یا تصمیم شخصی او می‌تواند به چالشی برای «تصویرات آرمانی جامعه» تبدیل شود.

در حالی که حقیقت این است که هیچ‌کس مصون از خطا نیست. همسر شهید نیز مانند هر انسان دیگری می‌تواند اشتباه کند یا از تصمیمی پشیمان شود. تفاوت در اینجاست که جامعه برای او کمتر حق خطا قائل است، زیرا او را در چارچوبی مقدس می‌بیند که نباید ترک بردارد. این فشار نامرئی، سال‌هاست که بسیاری از این زنان را از زندگی طبیعی، شادی‌های کوچک و حتی تصمیم‌های شخصی محروم کرده است.

مادرانگی و نقش‌های چندگانه

بسیاری از همسران شهدا، در کنار غم فقدان همسر، باید نقش پدر را نیز برای فرزندان‌شان ایفا کنند. آن‌ها باید تکیه‌گاه باشند، الگو، مربی و هم‌زمان، مأمن عاطفی. این چندگانگی نقش، گاه به فرسودگی روانی و جسمی منجر می‌شود، اما در عین حال، از آنان زنانی قدرتمند و استوار ساخته است که با وجود محدودیت‌ها، مسیر تربیت فرزندان شهید را با عزت ادامه داده‌اند.

در عین حال، نباید فراموش کرد که آنان نیز نیازمند حمایت عاطفی و اجتماعی هستند. حمایت از همسران شهدا تنها به معنای ارائه تسهیلات مالی نیست؛ بلکه باید شامل احترام به استقلال فردی، درک نیازهای انسانی و فراهم کردن فرصت زندگی دوباره برای آنان نیز باشد.

ضرورت بازتعریف جایگاه همسر شهید

شاید زمان آن رسیده باشد که مفهوم «همسر شهید» از قالب سنتی و صرفاً نمادین خود خارج شود. احترام به این زنان، نباید به معنای محدود کردن آن‌ها باشد. جامعه باید بپذیرد که حفظ حرمت شهید، با آزادی و کرامت انسانی همسرش در تضاد نیست.

همسر شهید می‌تواند هم نماد صبر باشد و هم انسانی آزاد که حق دارد دوباره زندگی کند، اشتباه کند، بیاموزد و تصمیم بگیرد. باید به او اجازه داد خودِ واقعی‌اش باشد، نه تصویری که دیگران از او انتظار دارند.

• بیشتر بخوانید: جای خالی همسران شهدا در روایات جنگ

 به قلم فرناز اینانلو؛ سردبیر، فعال حوزه زنان و خانواده