به گزارش متادخت، سقط جنین، خاتمه عمدی بارداری پیش از زمان حیات مستقل جنین، پدیده‌ای است که در طول تاریخ و در تمام جوامع بشری وجود داشته است. این عمل، فارغ از قوانین محدودکننده یا آزاد گذارنده، همواره در بستری از مجادلات پیچیده اخلاقی، مذهبی، حقوقی و پزشکی قرار دارد. از منظر علمی، سقط جنین به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: «سقط خودبه‌خودی یا سقط غیر عمد» که به دلایل طبی و غیرعمد رخ می‌دهد و «سقط عمدی» که با تصمیم زن یا اطرافیان انجام می‌پذیرد. زمانی که سقط عمدی خارج از چارچوب‌های قانونی و بهداشتی یک کشور صورت گیرد، به «سقط جنین ناامن» تبدیل می‌شود. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO)[1] سقط ناامن، عملی است که توسط افراد فاقد مهارت‌های لازم یا در محیطی فاقد حداقل استانداردهای پزشکی، یا هر دو، انجام شود. این یادداشت، با نگاهی تحلیلی به بررسی ابعاد پنهان سقط جنین عمدی در ایران، علل گسترش آن، پیامدهای ویرانگرش و ضرورت بازنگری در سیاست‌های مرتبط می‌پردازد.

آمارهای هشدار دهنده: از اعداد جهانی تا ارقام خاکستری در ایران

مطابق با آمارهای جهانی هر ساله 210 میلیون زن در سراسر جهان باردار می‌شوند و 22 درصد از آن‌ها به سقط متوسل می‌گردند. به گفته سازمان جهانی بهداشت، سقط جنین ناامن یکی از علل اصلی مرگ‌ومیر مادران در سراسر جهان محسوب می‌شود و سهم قابل توجهی در بیماری‌های زنان دارد. در ایران، به واسطه قوانین نسبتاً سختگیرانه، آمار دقیقی از سقط جنین عمد در دسترس نیست. قانون فعلی، سقط درمانی را تنها در مواردی که ادامه حاملگی، حیات مادر را به خطر بیاندازد یا جنین مبتلا به نقص‌های شدید باشد و با تأیید سه پزشک و حکم دادگاه مجاز می‌داند. این محدودیت‌ها باعث شده تا بخش عمده‌ای از سقط‌ها به صورت مخفیانه و در مراکز غیر بهداشتی انجام شود و آمارها در بهترین حالت، «تخمینی» و «خاکستری» باشند. بر اساس آمار ارائه شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سالیانه 80 هزار سقط انجام می‌شود[2]. این در حالی است که کمتر از یک درصد از سقط جنین‌ها به دلایل پزشکی و به صورت قانونی انجام می‌شود و مابقی غیرقانونی و غیربهداشتی هستند.[3] بسیاری از این آمارها از طریق شمارش موارد مراجعه‌ زنان به بیمارستان‌ها به دلیل عوارض جسمی شدید ناشی از سقط‌های ناامن (خونریزی شدید، عفونت، جدا نشدن جفت و …) استخراج می‌شوند، که خود تنها بخشی از کوه یخ این تراژدی را نشان می‌دهد.

چرا زنان به دامان سقط ناامن پناه می‌برند؟ ریشه‌یابی یک انتخاب اجباری

تصمیم به سقط جنین، به ویژه در شرایط غیرقانونی، هرگز یک انتخاب ساده و بی‌دغدغه نیست. چگونه می‌شود که زنان حاضرند پاره تن خود را از خود جدا کنند، آن هم در شرایط بسیار پر‌خطر و آسیب‌زا؟ واقعیت آن است که علل منتهی به سقط در زنان، بسیار متفاوت و بستگی به بستر زیست و شرایط آن‌ها دارد اما به طور کلی شاید بتوان علل خاتمه دادن به بارداری را در دسته‌های زیر گنجاند؛ هرچند هر کدام از عوامل پیش رو به تنهایی خود گزارشی مسقل می‌طلبد.

مهم‌ترین این عوامل عبارتند از:

• شرایط دشوار اقتصادی؛ در دوران رکود تورمی، بیکاری و کاهش قدرت خرید، هزینه‌های تربیت فرزند، بسیاری از خانواده‌ها، به ویژه آن‌هایی که دارای چند فرزند هستند یا در طبقات کم‌درآمد جامعه قرار دارند، را وادار می‌کند تا از تولد فرزند دیگری جلوگیری کنند.
• البته هستند بسیاری از خانوارهای برخورداری که سقط را برمی‌گزینند و در مقابل خانواده‌های کمتر برخوردار که به فرزندآوری ادامه می‌دهند. لذا در این مورد باید در نظر داشت که صرفا تمرکز در مورد بحث معیشتی کافی نیست. عوامل فرهنگی و اجتماعی بسیاری در این مهم دخیل هستند.
• بارداری ناخواسته؛ فقدان آموزش جنسی جامع و صحیح، محدودیت در دسترسی به وسایل پیشگیری برای زنان مجرد یا حتی متأهلین جوان و ناآگاهی از روش‌های مطمئن، منجر به بارداری‌های برنامه‌ریزی نشده می‌شود. این بارداری‌ها، اغلب در زمانی نامناسب رخ می‌دهد که کنشگر انتظار آن را ندارد. شوک بارداری ناخواسته در شرایط سخت مانند داشتن فرزند شیرخوار و یا نداشتن حمایت از سوی خانواده و دوستان، فرد را بیش از پیش در نگه داشتن جنین مردد می‌کند.
• مشکلات و ناپایداری در روابط؛ روابط عاطفی ناپایدار، خشونت خانگی، خیانت، یا ترس از تنها ماندن و مسئولیت سنگین تربیت فرزند به تنهایی، از دیگر عواملی است که زنان را به سمت سقط سوق می‌دهد.
• نقص‌های جنینی و نگرانی‌های سلامت مادر؛ گاهی با وجود تمایل به فرزنددار شدن، تشخیص نقص‌های شدید جنینی یا بیماری‌های خاص مادر که در قانون ایران به راحتی مجوز سقط داده نمی‌شود، خانواده‌ها را به سمت روش‌های غیرقانونی می‌کشاند.

در این شرایط، زنی که در «شوک بارداری ناخواسته» قرار دارد، در فرصتی بسیار کوتاه، تحت فشار روانی شدید، و اغلب بدون امکان مشورت با مشاوران آگاه و دلسوز، مجبور به تصمیم‌گیری می‌شود. ترس از افشا شدن، قضاوت و حجمه‌های روانی، او را به سوی شبکه‌های زیرزمینی و افراد غیرمتخصص سوق می‌دهد.

• بیشتر بخوانید: پنجره جمعیتی چیست و چرا طلایی است؟
  

پیامدهای ویرانگر: زخم‌هایی که سال‌ها التیام نمی‌یابند

سقط جنین، تبعاتی به مراتب فراتر از خاتمه یک بارداری دارد. این پیامدها در دو بعد جسمانی و روانی، می‌تواند تا سال‌ها زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد.

• پیامدهای جسمانی: خونریزی‌های شدید، عفونت‌های کشنده، سوراخ شدن رحم، آسیب به اندام‌های داخلی، ناباروری دائمی و در بدترین حالت، مرگ، از جمله عوارض شایع سقط‌های غیربهداشتی هستند. استفاده از روش‌های خطرناک مانند وارد کردن اشیاء نوک تیز و غیر بهداشتی، مصرف داروهای نامطمئن با دوزهای نادرست، یا فشارهای فیزیکی بر شکم، جان زنان را به طور جدی تهدید می‌کند.
• پیامدهای روانی: اگرچه واکنش‌های روانی در افراد مختلف، متفاوت است اما بسیاری از زنان پس از سقط، به ویژه اگر در شرایط پراسترس و غیر حمایتی انجام شده باشد، دچار احساس گناه عمیق، افسردگی، اضطراب، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، کاهش اعتمادبه‌نفس، انزوا و افکار خودکشی می‌شوند. این عوارض روانی ممکن است بلافاصله پس از سقط ظاهر نشوند اما می‌توانند سال‌ها بعد به شکل بحران‌های روحی بروز کنند. نمی‌توان انکار کرد که زنی که با این تجربه تنها مانده و قادر به صحبت درباره آن نیست، بار سنگینی را به تنهایی به دوش می‌کشد.

برای بازگشت این زنان به روال عادی زندگی، تنها پایان بارداری کافی نیست. آنان پس از سقط، به شدت نیازمند حمایت‌های روانی، عاطفی و اجتماعی، مشاوره‌های تخصصی و فضایی امن برای پردازش این تجربه هستند؛ امکاناتی که در سیستم فعلی به شدت کمبود آن احساس می‌شود.

• مطلب مرتبط: سیاست‌های جمعیتی: درمانی که بر زخم اشتباه می‌نشیند؟
  

راهکارها و چاره‌اندیشی: از بازنگری سیاست‌ها تا گفتمان‌سازی اجتماعی

برای کاهش این بحران خاموش و حمایت از سلامت و حقوق زنان، نیاز به عزمی ملی و رویکردی مبتنی بر واقعیت‌های اجتماعی داریم. این به معنای ترویج سقط جنین و قبح‌زادیی از آن نیست؛ بلکه به معنای پذیرش این واقعیت است که تا زمانی که بسترهای لازم فراهم نباشد، زنان برای حل بحران پیش ‌روی خود به روش‌های خطرناک روی خواهند آورد. راهکارهای پیشنهادی عبارتند از:

• بازنگری در سیاست‌ها با محوریت سلامت زنان: لازم است در قوانین مربوط به سقط درمانی بازنگری شود و دامنه شمول آن را گسترش داد. مواردی همچون بارداری ناشی از تجاوز، زنای با محارم و نیز نقص‌های جنینی که باعث رنج شدید کودک و خانواده می‌شود، باید به طور شفاف در قانون دیده شوند. هدف از این بازنگری، نه تابوزدایی از سقط بلکه کاهش آسیب و نجات جان زنان است.
• ایجاد بستر گفتمان و مشاوره: ضروری است زمینه گفت‌وگوی صادقانه و بدون قضاوت برای زنانی که با بارداری ناخواسته مواجه شده‌اند، فراهم شود. ایجاد خطوط تلفن مشاوره رایگان و محرمانه، مراکز مشاوره سلامت باروری و آموزش مشاوران متخصص در این زمینه، می‌تواند به زنان کمک کند تا در آن لحظه بحرانی، تنها نباشند و بتوانند با آرامش و عقلانیت بیشتر، در مورد تمام گزینه‌های پیش‌رو (نگهداری فرزند، واگذاری به سرپرستی و یا سقط قانونی در صورت امکان) تصمیم بگیرند.
• تقویت برنامه‌های پیشگیرانه: پیشگیری، کلید اصلی حل مسئله است. ارائه آموزش‌های جامع سلامت جنسی و بهداشت باروری متناسب با فرهنگ بومی به جوانان در دانشگاه‌ها، امری ضروری است. این آموزش‌ها باید بر مسئولیت‌پذیری، روابط سالم و روش‌های پیشگیری و استفاده درست و آگاهانه از آن‌ها متمرکز باشد.
• حمایت‌های اجتماعی از مادران: ایجاد بسترهای حمایتی از مادران مجرد یا خانواده‌های نیازمند مانند کمک‌های مالی، بیمه‌های درمانی رایگان برای کودکان و فراهم کردن امکان اشتغال و تحصیل برای مادران، می‌تواند ترس از تبعات اقتصادی و اجتماعی فرزنددار شدن را کاهش دهد.

سقط جنین در ایران؛ بحران خاموش سلامت زنان

سقط جنین غیرقانونی در ایران، تنها یک تخلف نیست؛ نشانه‌ای از یک زخم عمیق اجتماعی است. این پدیده، محصول تقابل شرایط سخت اقتصادی، فشارهای فرهنگی، فقدان آموزش و محدودیت‌های قانونی است که در نهایت، بار اصلی آن بر دوش زنان قرار می‌گیرد. تا زمانی که نپذیریم زنان در شرایط دشوار، به دنبال راه چاره هستند، شاهد ادامه این بحران خاموش و تلفات انسانی ناشی از آن خواهیم بود. رویکرد فعلی که مبتنی بر انکار و سکوت است نه تنها مشکل را حل نکرده، که آن را به زیرزمین کشانده و خطرناک‌تر کرده است. زمان آن رسیده که با شجاعت، به جای قضاوت، به فکر چاره‌اندیشی باشیم؛ چاره‌ای که در گام اول، «گفت‌وگو»، «آموزش» و «حمایت» را جایگزین «حذف» و «انکار» کند. تنها در این صورت است که می‌توانیم امیدوار باشیم آمار سقط‌های ناامن کاهش یابد و سلامت و کرامت انسانی زنان که نیمی از پیکره جامعه هستند، حفظ شود.

منابع:

1. World Health Organization
2. بهجتی اردکانی، زهره؛ آخوندی، محمد مهدی؛ صادقی، محمدرضا و صدر اردکانی، هومن (1384)، ضرورت بررسی ریشه یا ابعاد متنوع سقط جنین در ایران ، فصلنامه باروری و ناباروری، 6 (4)، صص 299 –
3. عبدالهیان، حمید و فلاح، مریم (1387)، تحلیل کیفی سقط جنین‌های ارادی و پدیدارشناسی تجربه زیسته زنان: مطالعه موردی درباره زنان ساکن تهران، نامه انجمن جمعیت‌ شناسی ایران، 3 (5): صص 55-80.

• آزادواری، الناز؛ حبیب‌پور گتابی، کرم (1402)، کنش سقط جنین: تقابل هراس و انتخاب (مطالعه‌ای پیرامون زمینه‌های شکل‌گیری سقط جنین ارادی در شهر مشهد)، بررسی مسائل اجتماعی ایران، 14 (1)، صص 151 – 183
• خجیر، یوسف (1401)، گره‌های ذهنی فرزندآوری؛ مطالعه کیفی عوامل تعیین‌کننده در سقط جنین عمدی در بین زنان متاهل، تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
• رحیمی، معصومه و حکمی شلمزاری، کوثر (1401)، مداخلات حمایتی بر افسردگی پس از سقط جنین،
  هشتمین کنفرانس بین المللی زنان، زایمان، ناباروری و بهداشت روانی
• سرائی، حسن؛ روشان شمال پگاه (1392)، سنجش عوامل اجتماعی موثر بر نگرش زنان باردار نسبت به سقط جنین عمد، زن در توسعه و سیاست، دوره 10 شماره 2
• World Health Organization (WHO). www.who.int/reproductivehealth/hrp/plan-of-work/unsafe-abortion.en. html. 2002-2003.

✍🏻 به قلم دکتر پگاه روشان، جامعه‌شناس فرهنگی