به گزارش متادخت، انیمیشنها سالهاست که نهتنها بهعنوان سرگرمی کودکان بلکه بهمثابه ابزاری فرهنگی و حتی آموزشی در زندگی خانوادههای ایرانی حضور دارند. این آثار از کارتونهای تلویزیونی و فیلمهای سینمایی گرفته تا محصولات جانبی مانند اسباببازی، پوشاک و نوشتافزار، بخشی جداییناپذیر از زندگی روزمره شدهاند. اما پرسش اساسی این است که این حضور پررنگ چه پیامدهایی دارد؟ آیا انیمیشن صرفاً یک سرگرمی بیخطر است یا در لایههای عمیقتر، بر جهانبینی، هویت جنسیتی و سبک زندگی کودکان و نوجوانان اثر میگذارد؟ در این گفتوگو، فرزانه فخریان، مدیرعامل پیشین بنیاد ملی پویانمایی ایران و پژوهشگر حوزه کودک و نوجوان، به این پرسشها پاسخ میدهد.
- به نظر شما انیمیشنها چه جایگاهی در زندگی روزمره خانوادههای ایرانی پیدا کردهاند؟
جایگاه پویانمایی در زندگی روزمره خانواده ایرانی را باید از دو منظر توصیف کنیم. یکی مصرف مستقیم محصولات متنوع پویانمایی، از فیلمهای سینمایی و مجموعههای تلویزیونی گرفته تا محتواهای آموزشی و سرگرمی، و دیگری مصرف غیرمستقیم که مربوط به محصولات منشعب از تولیدات پویانمایی میشود؛ مانند نوشتافزار، پوشاک و وسایل کودک با طرح شخصیتها، که البته محدود به بچهها نمانده و بزرگترها هم از آنها استفاده میکنند. به طور متوسط بیش از ۸۰ درصد محتوای تصویری که بچهها، بهخصوص کودکان، در طول روز تماشا میکنند، پویانمایی است و هر طرف سر بگردانید، یا خود آن محتوا را میبینید یا محصولاتش را.
- این مصرف زیاد انیمیشن میتواند سبک زندگی خانوادهها را تحت تأثیر قرار دهد؟ چه تفاوتی بین تأثیر انیمیشن بر کودکان، نوجوانان و حتی والدین وجود دارد؟
همین حالا هم اثر مستقیم پویانمایی را روی زندگی بچهها میبینیم، مثلاً کودکان دوست دارند مانند شخصیتهای محبوبشان لباس بپوشند یا حتی به نام آنها خوانده شوند. اما آنچه فراتر از تأثیر در این لایه اهمیت دارد، تأثیر در نوع جهانبینی فرد است که هم در کودک و نوجوان و هم در بزرگسالان دیده میشود. این تأثیر از نوعی نیست که امروز و در زمانۀ مصرف یک کالای فرهنگی بتوان نتیجهاش را مشاهده کرد، چون در زمان دیگری و در شرایط دیگری ممکن است خودش را نشان دهد، که البته با بررسی خود محصول میشود آن را پیشبینی کرد. به نظر من، بیش از هر چیز لازم است نوع خیالانگیزی اختصاصی جهان پویانمایی را خوب بشناسیم و بدانیم هر عنصر و المانی در پویانمایی، به جهت جمیع خصوصیاتی که این محصولات دارند، از چشم بیننده دور نمیماند و حتماً روی ذهن او اثر دارد؛ شاید درجا و شاید هم وقتی دیگر.
- حتما بخوانید: بحران تفریح برای دختر نوجوان
- به نظر شما انیمیشنها در بازنمایی نقش زن و مادر چه تصویری به کودکان منتقل میکنند؟
هنوز در پویانمایی ایرانی دارای هویت ایرانی نیست و عموماً چه به جهت مضمون و چه به جهت هنر و جهان بصری که به مخاطب ارائه میدهد، نمایندۀ کامل و دقیقی از ایده و نگاه ایرانی نیست. نگاه ایرانی البته محدود نیست و منطبق بر ارزشها و اصول انسانی با روش ایرانی است. به همین دلیل بازنمایی زن و مادر را در این آثار مطلوب نمیبینم و بهسختی میشود در بین زنها و مادرهایی که بهویژه در فیلمهای سینمایی پویانمایی در ایران ساخته شده، الگوی متناسبی پیدا کرد که کودک هم توجهش بهدرستی به آن جلب شود. طبیعتاً نیاز داریم تصویر زن ایرانی در پویانمایی از یک فرد وابسته، غیرمؤثر، ضعیف، غایب، خشن یا بداخلاق تبدیل به همان مادر و زنی شود که در حال نقشآفرینی در خانواده و جامعه ماست، یعنی یک زن مدبر، یاریگر، مهربان، عاقل، تصمیمگیر و مطبوع و محبوب.
- چه نوع آسیبهایی ممکن است تماشای مداوم انیمیشن برای خانوادهها به همراه داشته باشد؟
مصرف بیش از حد هر محتوایی میتواند برای بچهها آسیبزا باشد، چون بچهها هم نیاز به تنوع در محصولات دارند و هم لازم است در موقعیتهایی قرار بگیرند که در آن صرفاً مصرفکننده نباشند و تعامل و فعلیت نیز داشته باشند، مانند بازی با همسالانشان. اما به طور خاص در مورد پویانمایی باید بگویم، به جز اینکه مانند هر محتوای دیگری به مضمونها و حرف اصلی آنچه بچه میبینید باید توجه شود، ضرورت دارد دقت کنیم خیالانگیزی مختص پویانمایی توسط بچه بهطور کامل و دقیق فهمیده شود و بداند که تفاوتهای مهمی با جهان واقع اطرافش دارد، پس ممکن است قوانین و اتفاقات متفاوتی در آن باشد که فقط در تصویر است و واقعیت ندارد. تخیل منتج از پویانمایی، بهخصوص در خردسالان و کودکان کمسال، نباید به سمت توهم کشیده شود.
- آیا میتوان گفت که انیمیشنها بر تربیت جنسیتی (نقشهای دختر و پسر) اثر مستقیم دارند؟
بله و اگر تاکنون هم آنطور که باید دقت نمیشده، امروز که در پویانماییهای غربی بهروشنی آموزههای مدنظر غرب درخصوص روابط بین زنان و مردان، هویت جنسی و جنسیتی و تأکید بر آزادیهای بیقید و شرط مانند پذیرش همجنسگرایی را میبینیم، دیگر باید همۀ تولیدکنندگان و تصمیمگیران عرصه کودک و نوجوان، بهویژه پویانمایی، دقت کنند که پویانمایی بستر شکلدادن به هویت کودکان و نوجوانان شده و انشعاب ریشههایش تا بسیاری فضاهای دیگر هم کشانده میشود.
- نقش رسانهها و نهادهای فرهنگی در تولید یا هدایت انیمیشنهای متناسب با سبک زندگی ایرانی-اسلامی چیست؟ و به طور کلی چه راهکاری برای کاهش اثرات منفی و افزایش اثرات مثبت انیمیشن در خانوادهها وجود دارد؟
جای خالی یک منظومه محتوایی در سطح ملی برای تصمیمگیری و هدایت یکپارچه آنچه برای بچهها تولید میشود در کشور ما مشهود است. سالانه بودجه و امکانات زیادی صرف میشود که ذیل یک کلیت بسیار جامع زیر پرچم جمهوری اسلامی ایران پیش میرود، اما در سطح راهبردی و عملی، نقشهراهی وجود ندارد که آنچه تاکنون انجام شده بهطور واقعی تطبیق داده و سنجیده شود و کمبودها و نیازها بر آن اساس رفع شود. بنابراین حوزه پویانمایی نیز هم دچار دوبارهکاری و موازیکاری است و هم خلأهایی که دیده نمیشود. پیش از هر اقدامی، بهطور عاجل نیاز به ایجاد پایگاه داده ملی درخصوص محصولات فرهنگی کودک و نوجوان داریم تا پشتوانه اقدامات و تصمیمات خرد و کلان باشد.
مسئلۀ دیگر، سامانه و نظام جامع اطلاعرسانی و آگاهیبخشی درخصوص محتواهای در دسترس خانواده است که نیاز به آن هر روز بیشتر میشود. مهمترین چالش امروز خانواده و مخاطب این است که نمیدانند در میان خیل عظیم محتوا و محصول، بنا به شرایط و نیازشان، کدامیک را چگونه و با کدام اطلاعات انتخاب کنند. تا زمانی که چنین امکان و ابزاری برای خانواده ایجاد نشود، نمیتوان انتظار داشت انتخاب صحیحی انجام شود تا اثر مطلوبی بگذارد.
ممنون بابت وقتی که در اختیار ما گذاشتید.
